اخلاق پژوهشی درنشر آثار علمی

هر اثر علمي محصول و مخلوق انسان است كه از طريق آن دانش ذهني هـر فـرد به دانش عيني تغيير شكل می‌دهد و از تملك شخصي مؤلـف خـارج شـده و مالكيـت اجتماعی می‌يابد و همين تغيير وضعيت اجازه می‌دهد كه ديگـران آن را مـورد ارزيـابی قرار دهند. در اين گونه ارزيابي، ملاك‌های مختلفي را می‌توان سراغ گرفت كه يكـي از آنها ملاك‌های اخلاقی است كه وجوه مختلف اثر را دربر می‌گيـرد و مهـم‌تـرين ايـن وجوه، ساختار و محتواست. 

اخلاق پژوهش مجموعه قواعد و ارزش‌هایی است که در یک پژوهش یا تحقیق به کار گرفته می‌شوند. اخلاق پژوهشی از شاخه‌هاي اخلاق كاربردي مي‌باشد و به معناي بررسي امكان و شرايط رعايت قواعد و اصول اخلاقي در پژوهش‌ است. مجموعه آداب و اصول اخلاقی که تمامی اعضاء یک جامعه علمی در طی فرآیند استفاده، تولید و نشر دانش موظف به پایبندی و رعایت آنها می‌باشند اخلاق پژوهشی را شکل می‌دهند. این آداب یا در قالب منشورهای حرفه‌ای مکتوب و مدون شده‌اند، یا مورد توافق متخصصان رشته‌های مختلف قرار گرفته‌اند. توجه به این قالبهای تدوین شده و استفاده از آنها در مسیر فرایند پژوهش حائز اهمیت است.

بنابراین به مانند سایر قوانین و الزامات رعایت قوانین و مقررات تحقیق و پژوهش نیز الزامی می‌باشد. نگرانی در مورد رعایت اصول اخلاق پژوهشی و اخلاق حرفه‌ای در بهره ­برداري از آثار پژوهشي ساير محققان، از مسايلي است که معمولاً محققین، پژوهشگران، اعضای هیات علمی و دانشجویان تحصيلات تکميلي و محققين با آن برخورد مي‌کنند. از طرف ديگر گسترش سریع و روزافزون تحصیلات تکمیلی طی سالیان اخیر موجب ضرورت آموزش اخلاق پژوهشی و اخلاق حرفه‌ای و مهندسی برای اين دسته دانشجويان شده است. وزرات علوم و تحقیقات نیز با تدوین قانونی در همین راستا، سعی در مهم جلوه دادن منشور اخلاق پژوهشی نموده است. همچنین کمیته بین‌المللی اخلاق نشر (COPE) دستورالعمل‌ها و پیشنهادهایی را برای سردبیران و ناشران و داوران مجلات تهیه کرده ‌است  که هنگام برخورد با انواع سوءرفتارهای پژوهشی می‌توانند از آن کمک بگیرند و طبق آن رفتار کنند. در این کمیته توصیه‌هایی برای داوران و سردبیران به منظور رعایت اصل امانتداری و انصاف و داوری بدون تعصب و به دور از غرض و ... تنظیم شده است که رعایت آن‌ها از جانب این اشخاص به عنوان افراد تأثیرگذار در کاهش تخلفات حوزۀ پژوهش بسیار حائز اهمیت است. رهنمودهای این کمیته بصورت نمودار برای سردبیران و داوران تهیه و ارائه گردیده است تا درصورت مواجهه با انواع سوءرفتارهای پژوهشی بتوانند رفتاری متناسب داشته باشند. ترجمه شده مطالب این سایت نیز برای اساتید و دانشجویان قابل دسترسی می‌باشد. اخلاق هدف از انتشار اخلاق پژوهشی، مکلف کردن اساتید و دانشجویان به رعایت برخی شئونات اخلاق پزشکی است تا هدف از تحصیل در دانشگاه را صرفا گرفتن مدرک دانشگاهی ندانند.

• وقت‌شناسی: یکی از مواردی که دانشجویان بخصوص دانشجویان تحصیلات تکمیلی بایستی بیاموزند، مدیریت زمان است. بخصوص زمانی که کار پایان نامه را آغاز می‌کنند و لازم است در بازه زمانی مشخصی آن را به اتمام برسانند، باید زمان خود را طوری تنظیم نمایند که در صورت داشتن واحد درسی، بتوانند در کلاس‌های خود شرکت نمایند. در واقع با یک برنامه‌ریزی دقیق و به موقع می‌توان سهم بیشتری در رعایت اخلاق پژوهشی داشت.
• اخلاق علمی: یک محقق باید در حوزه تحقیقاتی خود حرفه‌ای و دارای اطلاعات کافی در آن زمینه باشد. گاهی برخی از محققین جوان در مقالات خود از تعداد منابع بسیار زیادی استفاده می‌کنند که ممکن از بسیاری از آنها را مطالعه نکرده باشند. اخلاق علمی اینطور بیان می‌کند که محقق بایستی موضوع پژوهشی خود را مختصر و جزئی‌تر کرده تا بتواند منابعی که برای آن استفاده می‌کند را مطالعه نماید و از این طریق سهم بیشتری در توسعه مرزهای علمی داشته باشد.
• استناد: یکی از مهمترین بخش‌های اخلاق پژوهشی، رعایت استناد مقالات علمی می‌اشد. محققین و پژوهشگرن با استفاده از مقالات و نوشته‌های علمی دیگران، می توانند مقالات پژوهشی خود را غنی سازند. اما سهم نویسندگان این منابع در نوشته‌های دیگران چگونه ادا می‌شود؟ اینجاست که بحث استناد و ارجاع دهی به عنوان یک بخش مهمی از اخلاق پژوهشی مطرح می‌شود. هر جمله و مطلبی که از مطالب دیگران وارد نوشته خود می‌کنیم با ذکر نام نویسنده آن، هم به نوشته خود ارزش و اعتبار می‌دهیم و هم سهم امانت‌داری خود را در نقل مطلب ادا می‌کنیم. به کار بردن مطلب بدون ذکر منبع و یا تغییر مطلب و به نام خود زدن، مصداق سرقت علمی و عدم رعایت اخلاق پژوهشی است.
•  رضایت درونی: همانطور در انتخاب‌های زندگی خود به سراغ علاقمندی‌هایمان می‌رویم، در انتخاب موضوع پژوهشی نیز بایستی علاقه خود را نسبت به موضوع انتخابی در نظر بگیریم. اگر موضوعی را صرفا به خاطر جدید بودن و به روز بودن آن انتخاب کنید، هرگز به نتایج مطلوبی نخواهید رسید. بنابراین پیشنهاد می‌شود در انتخاب موضوع از بین علاقه‌‌مندی‌های خود موضوع را انتخاب کنید تا انگیزه خوبی برای انجام آن داشته باشید. تحقیق و تحصیل به همراه رضایت درونی یکی از بخش‌های اخلاق پژوهش می‌باشد.
• سپاسگزاری: در انجام پژوهش، همیشه کسانی هستند که هم پای شما در پیشبرد اهدافتان به شما یاری می‌رسانند. استاد راهنما، مشاور، خانواده، دوستان و ...سهم زیادی در موفقیت شما در مسیر پژوهشیتان دارند. سپاسگزاری و تقدیر از این افراد یکی از موارد مهم در اخلاق پژوهش است. معمولا در صفحات اولیه پایان نامه، بخشی را برای تشکر و قدردانی از این افراد قرار می‌دهند.
•  نقدپذیری: یکی از جلوه‌های اخلاق پژوهش، پذیرش نقد است. بسیاری از پژوهشگران در برابر نقد سازنده مقاومت دارند. روحیه نقد پذیری یکی از مهارت‌های اخلاق پژوهش است. نقد صحیح در فرآیند پژوهش از دوباره‌کاری و راه غلط بسیار بازدارنده است. نقد چه از جانب اساتید و چه از جانب همکاران باید به شیوه صحیح مطرح شود.