انواع شاخصهای پژوهش علمی

کیفیت علمی، با هیچ شاخص علمی قابل ارزیابی نیست. هر اندیسی سعی در کمی سازی کیفیت دارد و تنها بازه محدودی به این موضوع کیفی بپردازد. به هر حال ما در دنیای پیچیده و متنوع امروزی ناگزیر با اتکا به این بیانات کمی از این هویت کیفی هستیم. اندیس های علمی-پژوهشی تلاش می کنند تا نشان دهند که یک اثر پژوهشی (یا یک پژوهشگر) تا چه میزان موفق بوده است و معلومات بیشتری دارد. این که این بیان تا چه حدی درست باشد، بسته به کیفیت اندیس و موضوع جامعه علمی مورد بررسی دارد.

برای سنجش میزان اعتبارات اولیه یک پژوهشگر اولین پرسش در مورد تعداد مقالات چاپ شده در نشریات معتبر دنیا می باشد. چون در جامعه ای که تعداد پژوهشگران آن محدود باشد می توان با تعداد مقالات چاپ شده و یا تعداد مقالات ارئه شده در همایش ها و کنفرانس ها بار علمی یک پژوهشگر را تخمین زد.

مقاله آی اس آی (ISI)

با گذشت زمان و چاپ انواع مختلف مقالات در مجلات، صرفا داشتن مقاله چاپ شده مد نظر پژوهشگران نبوده و کیفیت مقالات چاپ شده نیز بسیار مهم و حائز اهمیت می باشد. علاوه بر آن، مقالات چاپ شده ISI و مجلات معتبر بین المللی نیز مد نظر قرار گرفته و جز امتیازات یک پژوهشگر محسوب می شود. از طرفی ضریب تاثیر (Impact Factor) مجله نیز مهم می باشد. این ضریب نشان می دهد که این مجله تا چه میزانی مورد استناد مجلات دیگر می باشد. کارهای موفق تر علمی، در مجلات با ضریب تاثیر بالاتر، منتشر می شوند.

با گذشت زمان، تعداد مقالات چاپ شده در مجلات مختلف آی اس آی نیز افزایش می یابد و دیگر صرفا تعداد مقالات آی اس آی ISI و حتی اشاره به ضریب تاثیر مجله، توانایی ارزیابی کیفیت چندانی را نخواهد داشت. پس در این مرحله به جای ارزش علمی مجله محور، ارزش علمی مقاله محور مطرح می شود. یعنی اینکه مستقل از محل انتشار، خودِ کار چقدر مهم و قابل استناد علمی است و مورد توجه افراد دیگر در جامعه علمی قرار گرفته است.

اندیس اچ – H-index

یکی از این اندیس های مقاله محور که مستقل از مجله محل انتشار مقاله، خود مقالات (پژوهشگر) را مورد ارزیابی قرار می دهد، اندیس اچ است. این اندیس به این صورت حساب می شود.اندیس اچ یک پژوهشگر برابر با عدد n است، اگر او n مقاله داشته باشد که هر کدام حداقل n بار مورد استناد علمی قرار گرفته باشند.
توجه کنید که ممکن است یک نفر ۱۰۰ تا مقاله داشته باشد. اما اندیس اچ او فقط سه شود. برای محاسبه ساده این اندیس کافی است، مقالات خود را بر حسب تعداد ارجاع (Refrens) مرتب کنید و از بالا شروع کنید به حرکت به پایین و تاجایی در لیست تا سطر n، پایین بیاید که مقالات بالاتر حداقل n بار ارجاع شده باشند. مثال زیر شاید مفید باشد. فرض کنید فردی ۲۰ مقاله دارد که به ترتیب تعداد ارجاعات زیر را دارند.

۳۳ ۱۱ ۸ ۷ ۶ ۳ ۳ ۲ ۲ ۱ ۱ ۱ ۱ ۱ ۱ ۰ ۰ ۰ ۰ ۰

اندیس اچ در این حالت برابر با پنج می شود، چون فقط پنج مقاله اول هستند که حداقل پنج بار مورد ارجاج بوده اند.

اندیس جی – G-index

اندیس دیگری که کارکرد مشابهی دارد، اندیس جی می باشد. این اندیس به صورت زیر محاسبه می شود.
با داشتن، لیستی از مقالاتی که به ترتیب ارجاع از بالا به پایین لیست شده اند، اندیس جی بزرگترین عدد n است که اگر تا n مورد در لیست حرکت کنیم، مقالات تا n، مجموعاً حداقل به تعداد n به توان دو، ارجاع دریافت کرده باشند.
در مثال بالا اندیس جی برابر است با، ۸٫ زیرا اگر n را برابر با ۸ در نظر بگیریم، باید مجموعاً ۸ به توان ۲ یعنی ۶۴ ارجاع داشته باشیم که با جمع بستن هشت عدد اول داریم:

۳۳ + ۱۱ + ۸ + ۷ + ۶ + ۳ + ۳ + ۲ = ۷۳

که بزرگتر از ۶۴ است.

اندیس آی۱۰ – i10-index

این اندیس توسط گوگل در پروژه اسکولارش معرفی شده و مورد استفاده قرارگرفته است.
این اندیس تعداد مقالاتی را می شمرد که حداقل ۱۰ بار مورد استناد قرار گرفته اند.
در مورد مثال بالا، اندیس آی۱۰ برابر با دو خواهد بود. اگر مقاله سوم این پژوهشگر دو ارجاع دیگر نیز دریافت نماید، اندیس آی۱۰ او برابر سه خواهد شد.

چگونگی محاسبه اندیس ها

این اندیس ها با روابط تعریف شده، به صورت دستی قابل محاسبه هستند. اما نرم افزاها و سرویس هایی نیز برای محاسبه وجود دارند. در این میان شاید جامع ترین سرویس را اسکولار گوگل (Google Scholar) ارائه می دهد. اغلب پروفایل اسکولار گوگل که به طور خودکار اندیس های i10 و H را برای هر فرد نمایش می دهند.

به اندیس های مورد اشاره در بالا برخی انتقادات عمومی مطرح است که به خلاصه به آنها اشاره می کنیم:
این اندیس ها از ضعف عمومی مهندسی شدن برخوردارند. رفرنس دهی در هم تنیده و مهندسی شده توسط نرم افزارهای حال حاضر به سادگی قابل شناسایی نیستند. اما به نظر من به زودی این مشکل با ارائه سرویس های هوشمند تر رفع خواهد شد.
اندیس اچ و اندیس آی۱۰ به کارهای با ارزش علمی اهمیت چندانی نمی دهند. مثلاً ممکن است فردی کاری ارائه کرده باشد که چندین هزار بار مورد ارجاع قرار گرفته باشد. این اندیس ها این کار را تنها یک بار می شمارند.
اندیس جی افراد را به باستانگرایی پژوهشی سوق می دهد و افرادی که مثلاً ۳۰ سال پیش کار بسیار بزرگی انجام داده اند، ممکن است به غره شدن به آنها، حوصله کارهای جدید را نداشته باشند، چون این اندیس به شدت حافظه گراست و کارهای خوب قبلی را تا مدتها فراموش نمی کند.