خود ارجاعی یا استناد به خود (Self-Citation) چیست؟

یکی از مفاهیم دیگر حوزه علم سنجی، مفهوم خود ارجاعی یا استناد به خود (Self-Citation) می‌باشد. خود ارجاعی یا خود استنادی از نظر برخی پژوهشگران به عنوان یک پدیده مذموم تلقی شده است و بسیاری از پایگاه‌‌های استنادی علمی آن را عملی غیراخلاقی فلمداد می‌کنند. برخی دیگر نیز با طراحی یک شاخص سنجش میزان خود ارجاعی یا استناد به خود، سعی نموده‌اند میزان رخداد آن را کنترل کنند. با این تعبیر، می‌توان چنین مطرح کرد که خود ارجاعی یا استناد به خود نمی‌تواند ماهیتاً پدیده غیراخلاقی در پژوهش باشد اما میزان رخداد آن می‌بایست رقمی معقول باشد. شاخص کنترل استناد به خود “S Index” نام دارد. در زیر به تعریف دقیق مفهوم خود ارجاعی یا استناد به خود (Self-Citation) و پاسخ به چند سوال مرتبط در این حوزه می‌پردازیم. 

مفهوم خود ارجاعی یا استناد به خود (Self-Citation)

تعریف استناد به خود یا خود ارجاعی را با توجه به انواع آن می‌توان بهتر درک نمود. خود ارجاعی در دو حالت می‌تواند رخ دهد. در حالت اول نویسنده یک اثر علمی مانند مقاله یا کتاب و امثالهم، عمدتاً به آثار علمی خود که قبلاً انجام داده است اشاره می‌کند. به عبارت دیگر، نویسنده اثر علمی در مقاله کنونی خود می‌کوشد تمامی آثار علمی خود را که قبلاً منتشر نموده است به عنوان یکی از رفرنس‌‍‌های خود قلمداد نماید. گاهاً حتی دیده شده است که نویسنده در مقاله کنونی خود به برخی از مقالات یا کتابهای خود در متن مقاله اشاره نموده و آنها را به عنوان رفرنس کار خود ذکر می‌کند. به این کار یکی از اشکال خود ارجاع دهی می‌گویند. خودارجاعی می‌تواند H Index پژوهشگر را بالا ببرد و بدین منظور است که بسیاری از نویسندگان به این کار مبادرت می‌کنند.

در حالت دوم که به خودارجاعی یا استناد به خود در مجلات معروف است، سردبیران مجله به نویسندگان مقالات اعلام می‌دارند که می‌بایست در مقاله خود خود از مقالاتی که سابقاً در مجله آنها چاپ شده است استناد دهی کنند. برای مثال فرض کنید شما مقاله را قصد دارید به مجله cancer ارسال کنید. یکی از شروط سردبیر آن است که شما در مقاله خود به چند مقاله که قبلاً در مجله cancer چاپ شده است رفرنس دهید (بدیهی است که این مقالات به موضوع شما می‌بایست ارتباط داشته باشند). یا اینکه نویسنده خود برای اینکه میزان پذیرش مقاله خود را بالاتر برد، به چند مقاله از مقالات چاپ شده مجله ای که هم اکنون قصد ارسال مقاله به آن را دارد اشاره میکند و آنها را در رفرنس‌ها ذکر می‌کند. یکی از مهمترین دلایل اینگونه استناد آن است که هرچقدر مقالات یک مجله در سایر پژوهش‌ها مورد استناد قرار گیرد باعث خواهد شد که ضریب تاثیر مجله بالاتر رود. ضریب تاثیر یک مجله را با IF یا IMPACT FACTOR نشان می‌دهند.

آیا خود ارجاعی (Self-Citation) امری غیراخلاقی است؟

استناد به خود نمی‌تواند ماهیتاً غیراخلاقی باشد اما در صورت افراط می‌تواند تبدیل به یک امری غیرقابل قبول و نامناسب و غیراخلاقی باشد. در پاسخ یه این سوال مثالی می‌زنیم. فرض کنید شما در نگارش یک بیان مساله، عمدتاً به پژوهش‌های یک پژوهشگر بیشتر تاکید کرده‌اید. چنین کاری می‌تواند شما را متهم کند که مقالات اندکی خوانده‌اید و یا عمده کارتان را بر اساس چند پژوهش محدود انجام داده‌اید. حال تصور کنید که در نگارش بیان مساله (یا قسمت های دیگر پژوهش) عمدتاً به مقالات خود تاکید کرده باشید! مطمئناً خواننده مقاله این حس را پیدا خواهد کرد که شما در نوشتن مقاله بیشتر کارهای قبلی خود را ملاک قرار داده‌اید در حالیکه هزاران پژوهش در این حوزه و توسط افراد دیگر کار شده است. بنابراین، شما می‌بایست در نگارش یک اثر علمی از منابع مختلف استفاده نمایید و می‌توانید به یک یا دو پژوهش اخیر خود نیز که کاملاً مرتبط نیز هستند اشاره کنید. در این صورت هیچ نقطه منفی در مقاله شما وجود نخواهد داشت.

درصد قابل قبول برای خود ارجاعی چیست؟

برحسب جستجوی ما برای یافتن درصد مورد قبول، باید بگوییم در این زمینه روال ثابتی وجود ندارد. نویسندگان و سردبیران مجله برای اینکه متهم به خود استنادی نباشند می‌بایست مراقب میزان رفرنس‌دهی‌ها در مقالات باشند. همچنین، نوینسدگان نیز باید برای اینکه از اتهام افراط در استناد به خود دور باشند می‌بایست از رفرنس‌های مختلفی استفاده نمایند و صرفاً به برخی از جدیدترین مقالات مرتبط خود در نگارش مقاله اشاره کنند.

آیا مجله به علت خود ارجاعی در مقالات جریمه می شود؟

برخی از مجلات به خاطر افراط در خوداستنادی از برخی پایگاه‌های استنادی مانند ISI یا اسکوپوس به کنار گذاشته شده‌اند. پایگاه‌های علمی دقت و حساسیت بسیار زیادی نسبت به استناد به خود دارد  زیرا این کار غیراخلاقی  باعث ایجاد ابهام در تشخیص مجلات تاثیرگذار واقعی می‌گردد. گاهاً حتی مجله‌ای ISI که دارای ضریب تاثیر بالایی نیز بوده به خاطر اتهام خوداستنادی کلاً از پایگاه تامسون رویترز به کنار گذاشته شده است.  امکان رد مقاله به خاطر وجود مفهوم خود ارجاعی یا استناد به خود (Self-Citation)  وجود دارد. گفته شد که نویسندگان مقاله به دو دلیل استناد به خود می‌کنند. اولاً با این کار می‌خواهند به تبلیغ خود بپردازند و آثار خود را معرفی نمایند، ثانیاً در روش دوم، مولف می‌خواهد به استناد به مقالات مجله‌ای که هم اکنون می‌خواهد مقاله خود را به آن ارسال کند، شانس پذیرش مقاله خود را افزایش دهد. در هر دو شکل خوداستنادی، اگر افراطی قابل تشخیص باشد احتمال دارد به رد مقاله بیانجامد و یا اینکه مجله در بخش داوری مقالات، اعلام به تغییر برخی از رفرنس‌ها کند