رتبهبندی دانشگاه‌ها بر اساس معیارهای مختلفی انجام می‌شود که هر معیار شاخص‌های خاصی دارد. از جملۀ آنها می‌توان به معیارهای پژوهشی، آموزشی، وجۀ بین‌المللی، تسهیلات و امکانات و... اشاره کرد. دانشگاه‌هایی که در این رتبهبندی قرار می‌گیرند مشخصات و شاخص‌های لازم برای رشد و پیشرفت کشور را دارند.
معیارهای رتبه بندی دانشگاه ها
رتبهبندی دانشگاه‌ها بر اساس معیارهای مختلفی انجام می‌شود که هر معیار شاخص‌های خاصی دارد. از جملۀ آنها می‌توان به معیارهای پژوهشی، آموزشی، وجۀ بین‌المللی، تسهیلات و امکانات و... اشاره کرد. دانشگاه‌هایی که در این رتبهبندی قرار می‌گیرند مشخصات و شاخص‌های لازم برای رشد و پیشرفت کشور را دارند. از اینرو در چند دهه گذشته مطالعه روند حاکم بر ارتباطات علمی و تولید آثار علمی و پژوهشی مورد توجه جدی قرار گرفته است و سبب شکل‌گیری مطالعات استنادی، کتاب‌سنجی و به‌ویژه علم‌سنجی به عنوان شاخه‌های نوین علم شده است. از دهه 1960-1970 به واسطه ایجاد پایگاه استنادی علوم توسط گارفیلد، استفاده از شاخص‌های علم‌سنجی به منظور ارزیابی عملکرد پژوهشی مرسوم شد.
در حال حاضر از شاخص‌هایی نظیر تعداد تولیدات علمی، تعداد استنادات، اچ ایندکس، مقالات پُراستناد، تعداد جوایز کسب شده، تعداد پروانه ثبت اختراع، تعداد اعضای هیئت علمی، تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی و کارشناسی و... به منظور ارزیابی عملکرد پژوهشی و رتبهبندی دانشگاه‌ها استفاده می‌شود. در ادامه هریک از این شاخص ها به تفصیل شرح داده می شوند:
شاخص تولید نشان‌دهنده تعداد تولیدات علمی که توسط اعضای هیئت علمی یا دانشجویان هر دانشگاه منتشر شده است. به عبارت دیگر حداقل یکی از نویسندگان باید دارای وابستگی سازمانی به دانشگاه مربوطه باشد. این شاخص نشان دهنده کمیت تولیدات علمی است.
شاخص کیفی محسوب می‌شود، تعداد کل استنادهای دریافتی هر دانشگاه طی سال‌هایی که تولیدات علمی دانشگاه در پایگاه‌های استنادی ( وب‌آف‌ساینس، اسکوپوس،گوگل اسکالر) نمایه شده است، مورد بررسی قرار می‌گیرد.
شاخص هیرش یک پژوهشگر برابر با h است، اگر h مقاله وی هر کدام حداقل h استناد و سایر مقاله‌های وی کمتر از h استناد دریافت کرده باشند. شاخص هیرش مبتنی بر مجموعه مقاله‌های پراستناد و تعداد استنادهای دریافتی است. این شاخص می‌تواند به عنوان یکی از شاخص‌های نشان دهنده کیفیت مقاله‌های منتشر شده توسط یک فرد، سازمان و یا کشور مورد استفاده قرار گیرد.
مقاله پُراستناد به مقاله‌ای گفته می‌شود که از زمان انتشار تاثیر بسیاری بر آثار علمی و پژوهشی داشته و استناد زیادی دریافت کرده باشد. از نظر مؤسسه اطلاعات علمی، بنیانگذار نمایه استنادی علوم، به مقاله ای پُراستناد گفته می‌شود که جزو 1 درصد بالای مقاله‌های پُر استناد حوزه خود باشند.
جوایز علمی به عنوان معیار و ملاکی برای ارزیابی عملکرد افراد و موسسات و دانشگاه‌ها در نظر گرفته می‌شوند. به طوری که بسیاری از نظام‌های جهانی رتبهبندی، نمراتی را به کسب جوایز بین‌المللی اختصاص داده‌اند.
تعداد پروانه‌ای ثبت اختراع که در دفاتر معتبر ثبت اختراع نظیر دفتر ثبت اختراع اروپا، آمریکا، آلمان به ثبت رسیده است.
نظام های رتبهبندی دانشگاه‌ها
رتبهبندی دانشگاه‌ها در سطح ملی، منطقه‌ای و جهانی انجام می‌شود. نظام‌های رتبهبندی سالانه تعداد زیادی از دانشگاه‌ها را براساس شاخص‌های آموزشی و پژوهشی ارزیابی کیفی و رتبهبندی می‌کنند. برخی از نظام‌های مهم به‌شرح زیر است:
موسسه تحقيقاتي CSIC از اولين سازمان‌هاي تحقيقات پايه در اروپا و متشكل از حدود 126 مركز و آزمايشگاه در سطح كشور اسپانيا می‌باشد كه تحقيقات خود را در زمينه ارزيابي وضعيت وب‌سايت‌ها از سال 2004 آغاز نموده است. اين مؤسسه، هر شش ماه يكبار حددود 21000 دانشگاه و مركز آموزشي و پژوهشی سراسر جهان را بر مبنای وب‌سايت آنها مورد بررسي قرار می‌دهد. شاخص‌های ارزيابی اين نظام در دو گروه دسته‌بندی شده و به هر گروه وزنی متناسب با اهميت آن اختصاص داده شده است.
لابراتوار تحقیقاتی رتبهبندی دانشگاه‌ها بر اساس عملکرد آکادمیک از سال 2009 بیش از 2000 دانشگاه برتر در سراسر جهان را بر اساس معیارهای کمی و کیفی رتبهبندی کرده است. نظام URAP در سال 2013 بر اساس شش شاخص به رتبهبندی دانشگاههای سرتاسر جهان پرداخته است. این شاخص‌ها عبارتند از: تعداد مقالات، استنادها، تعداد کل مدارک، مجموع تأثیر مجلات، مجموع تأثیر استنادی مجلات، همکاری بین‌المللی.
نظام رتبه بندی QS از سال 2004 آغاز به کار کرده و از سال 2011 اقدام به رتبهبندی دانشگاه‌ها به تفکیک رشته نموده است. با توجه به دشواری دسترسی به اطلاعات دانشکده‌ها و رشته‌ها در دانشگاههای کوچک، این نظام رتبهبندی شاخص‌های ارزیابی خود را به شاخص‌هایی محدود کرده است که امکان جمع‌آوری آن به صورت مستقل وجود دارد. از جمله شاخص‌های این رتبهبندی می‌توان به میزان استناد به مقالات، نسبت استاد به دانشجو (20 درصد)، دیدگاه کارفرمایان (10 درصد) و تعداد استادان و دانشجویان بین‌المللی دانشگاه‌ها (10 درصد) و استناد به عضوهیات علمی (20 درصد) اشاره کرد.
یک رتبهبندی دیگر توسط گروه پژوهشی SCImago انجام می‌شود که بر اساس تعداد مقالات علمی موسسات تحقیقاتی دولتی و آموزش عالی کشورهای مختلف موجود در دیتابیس Scopus از انتشارات Elsevier بدست آمده است.
مركز مطالعات دانشگاه علم و فناوري ليدن، فعاليت خود را در هلند از سال 2007 در زمينه ارزیابی عملكرد علمی دانشگاههای جهان آغاز نموده است. اين موسسه سالانه 750 دانشگاه برتر جهان را بر اساس شاخص‌های علم‌سنجی رتبهبندی می‌نمايد. شاخص‌های اين نظام به دو دسته كلی شاخص‌های تأثير و همكاری تقسيم می‌شوند. اطلاعات مربوط به اين شاخص‌ها از پايگاه داده علوم (Web of Science) جمع‌آوری شده و نتايج سال 2014 بر اساس اطلاعات سالهای 2009- 2012 می‌باشد. اين نظام علاوه بر رتبهبندی كلی، دانشگاههای برتر را در 7 زمينه علوم شناختی و بهداشتی، علوم زيست محيطی، علوم زيستی، مهندسی و علوم كامپيوتر و رياضيات، علوم پزشكی، علوم طبيعی و علوم اجتماعی نيز معرفي می‌نمايد.
یکی از رتبه‌بندی‌های آموزشی معتبر و مهم دانشگاههای جهان، رتبهبندی است که توسط دانشگاه جیائوتانگ شانگ‌های (SJTU) انجام می‌شود. این رتبهبندی که تحت عنوان رتبهبندی علمی دانشگاههای جهان (ARWU) شناخته می‌شود، قدیمی‌ترین رتبهبندی دانشگاههای جهان است که نخستین بار در سال 3182 (2221 میلادی) و در قالب یک پروژه بزرگ ملی در کشور چین انجام شد. این موسسه هر سال بیش از 1000 دانشگاه را بر اساس معیارهای پژوهشی ارزیابی نموده و از این میان 500 دانشگاه برتر جهان را اعلام می‌نماید. این نظام هر دانشگاهی که دارای جایزه نوبل، مدال‌های رشته‌ای و موضوعی، نویسندگان پر استناد یا مقالات منتشر شده در مجلات علوم باشند را در ارزیابی لحاظ می‌نماید. رتبهبندی دانشگاه‌ها بر اساس رشته در رشته‌های ریاضیات، علوم طبیعی، فنی و مهندسی، فناوری و علوم رایانه، علوم زیستی و کشاورزی، طب بالینی، داروسازی و غلوم اجتکاعی می‌باشد.
مؤسسه رتبهبندی انگلیسی تایمز در اکتبر هر سال 400 دانشگاه برتر جهان را اعلام می‌نماید. این مؤسسه دانشگاه‌ها را با استفاده از 13 شاخص در 5 محور اصلی ارزیابی و رتبهبندی می‌نماید. بخش زیادی از اطلاعات مربوط به این شاخص‌ها به صورت خود اظهاری جمع‌آوری می‌شود. از جمله ایرادات وارده بر این نظام رتبهبندی این بود که برخلاف رتبهبندی دانشگاه شانگ‌های که به مباحث آکادمیک اهمیت بیشتری می‌دهد، رتبهبندی موسسه تایمز بیشتر به شهرت دانشگاه اهمیت می‌دهد. در رتبهبندی این موسسه 13 شاخص در نظر گرفته شده است که در قالب پنج دسته آموزش، تحقیقات، انتقال دانش (میزان ارجاع به مقالات)، درآمد صنعتی، و وجهه بین‌المللی دسته‌بندی شده‌اند.
واگذاری رتبهبندی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی توسط وزارت علوم، تحقيقات و فناوری و اجرای رتبه بندی برای نخستين بار در تاريخ آموزش عالی ايران در سال 1389 به پایگاه استنادی جهان اسلام مستقر در کتابخانه منطقه‌ای علوم و فناوری شیراز سپرده شده است. این پایگاه در راستای اهداف و رسالت خویش، ضمن فراهم آوردن امکان ارزیابی و رتبه‌گذاری کشورها، دانشگاه‌ها، مجلات علمی و همچنین پژوهشگران ایران و دیگر کشورهای جهان اسلام در سطح بین‌المللی، جایگاه تولید علم آنها و نقاط قوت و ضعفشان را درحوزه‌های موضوعی مختلف ترسیم می‌نماید. پایگاه استنادی علوم جهان اسلام دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی کشور را براساس 26 شاخص در قالب 5 معیار کلی پژوهش، آموزش، وجهه بین‌المللی، تسهیلات-امکانات و فعالیت‌های اجتماعی، اقتصادی و صنعتی که مهمترین مأموریت‌های دانشگاهی را مد نظر قرار می‌دهند، ارزیابی و رتبهبندی می‌کند.
این موسسه از سال 2005 فعاليت خود را در زمينه ارزيابی و رتبهبندی دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی جهان بر اساس ميزان شهرت وب‌سايت آنان آغاز نموده است. اين موسسه هر ساله حدود 11000 دانشگاه و مركز آموزشي را از 200 كشور جهان مورد ارزيابی و رتبهبندی قرار مي‌دهد. اطلاعات مورد نياز جهت اين بررسی از 3 موتور جستجوی Google ،Alexa و Majestic Seo كسب می‌گردد.
این نظام رتبهبندی برای نخستین بار در سال 2014 با رتبهبندی بیش از 850 دانشگاه، 1000 دانشکده و 5000 گروه آموزشی در 74 کشور جهان کار خود را آغاز کرد. ابتدا موضوعات مهندسی برق و الکترونیک، مکانیک و مطالعات تجاری را مورد سنجش قرار داد اما از سال بعد دامنه بررسی خود را به سایر حوزه‌های موضوعی نیز گسترش داد. این نظام با پشتیبانی اتحادیه اروپا و با هدایت کنسرسیومی متشکل از سازمان‌هایی نظیر مرکز مطالعات آموزش عالی کشورهای نروژ و آلمان، مرکز مطالعات علوم و تکنولوژی دانشگاه لیدن، انتشارات دانشگاهی الزویر و... ایجاد و پشتیبانی می‌شود. این نظام رتبهبندی با رویکردی چندبعدی مؤسسات آموزش عالی را رتبهبندی می‌کند. این ابعاد عبارت‌اند از آموزش و یادگیری، پژوهش، انتقال دانش، جهت‌گیری بین‌المللی و موقعیت داخلی. با کمک داده‌های ارائه‌شده توسط این نظام رتبهبندی، کاربران می‌توانند بر اساس سنجه‌ها و شاخص‌های موردنظر خود به مقایسه دانشگاههای مختلف بپردازند. داده‌های این نظام رتبهبندی از منابع مختلف تهیه و استخراج می‌شود، از جمله مؤسساتی که آمارهای مختلف را تهیه می‌کنند، پایگاه‌های داده‌های کتابشناختی، پایگاه‌های ثبت اختراعات و... روش دیگر جمع‌آوری اطلاعات در این نظام رتبهبندی داده‌های استخراج‌شده از بررسی‌های پیمایشی سالانه و با توزیع پرسش‌نامه در نمونه‌ای بالغ بر 60000 دانشجویان مشغول به تحصیل در دانشگاههای مورد بررسی است.
این نظام رتبهبندی در سال 2013 در مسکو، فدراسیون روسیه، تأسیس شد. نظام رتبهبندی RUR سیستم رتبهبندی جهانی دانشگاه‌ها است که عملکرد 850 دانشگاه برجسته از هشتاد کشور را برپایۀ بیست شاخص منحصربه‌فرد و چهار حوزۀ کلیدی فعالیت‌های دانشگاهی تدوین می‌کند: تدریس، تحقیق، تنوع جهانی و پایداری مالی. تمام اطلاعات خام نظام رتبهبندی RUR را شرکت جهانی تامسون رویترز فراهم می‌کند و از سال 2010 تاکنون را پوشش می‌دهد.
این نظام رتبهبندی به‌عنوان نظامی ارزیابی طراحی شده است. با این هدف که از طریق ارائۀ اطلاعات کافی دربارۀ عملکرد دانشگاه‌ها به ذی‌نفعان وظایف شخصی آنان را نشان دهد: دانشجویان، جامعۀ دانشگاهی، مدیریت دانشگاه‌ها و سیاستگذاران. دفتر نمایندگی RUR، نظام رتبهبندی جهانی دانشگاه‌ها را منتشر می‌کند. همچنین به‌منظور تقویت رقابت دانشگاه‌ها در بخش آموزش عالی، خدمات مشاوره‌ای به آنها ارائه می‌دهد.
اینستاگرام
تلگرام