اصول ترجمه

کار ترجمه بسته به میزان علاقمندی، مهارت، سرعت عمل و موفقیت مترجم دارد. زیرا اگر مترجم با اصول کلی ترجمه آشنایی نداشته باشد، دچار سردرگمی وناامیدی خواهد شد و این باعث انزجار فرد از کار ترجمه می گردد. فن ترجمه همانند هر فن دیگری دارای قواعد و اصول مختص به خود است که پیروی از آنها برای انجام یک ترجمه کامل از هر جهت مطلوب و الزامی است.

البته باید خاطرنشان کرد که این اصول از نظر نویسندگان و مترجمان مختلف به گونه­‌های متفاوت در نظر گرفته شده اما روح کلی حاکم بر آنها تقریباً ثابت است.

اصول ترجمه بر مبنای دو اصل زیر تقسیم می گردد:

1.  اصول نظری
2.  اصول عملی

 اصول نظری ترجمه بر مبنای نظریات اهل ترجمه استوار است و معمولاً شامل کلیه قواعد، روش ها و آگاهی­‌های مختص به ترجمه بوده شامل 4 اصل زیر است:

• اصل امانت: یکی از مهم­ترین اصولی که باید در انجام ترجمه رعایت شود این است که مطلب یا متنی که برای ترجمه در اختیار مترجم قرار می­گیرد، حکم امانت را دارد. مترجم نباید در آن دخل و تصرف­های بی­رویه یا خودسرانه و غیرضروری انجام دهد. او باید تنها پیام اصلی نویسنده را به بهترین وجه ممکن به زبان مقصد بیان کند و از افزودن یا کم کردن کلمات و جملاتی که ممکن است به متن اصلی لطمه وارد سازد، خودداری کند.

اصل امانت در ترجمه ایجاب می­کند که مترجم بتواند با ذوق سلیم و طبع لطیف خود متن زبان مبدأ را به زبان مقصد طوری برگرداند که خواننده متن:

• با جملات نامأنوس و دور از ذهن مواجه نشود.
• با کلمات نا متعارف روبه­‌رو نگردد.
• با ساختارهای عجیب و بیگانه همگام نشود.

• اصل دقت: رعایت این اصل موجب می­شود مترجم در چهارچوب واژه­‌ها عبارات و اصطلاحات، منظور و مقصود اصلی نویسنده را از پیام مبدأ استنباط کند و آن را بدون کمترین دخل و تصرف غیر لازم به زبان مقصد برگرداند. مترجم باید سعی کند با انتخاب بهترین معادل از کمترین لغزش‌­ها جلوگیری کند و دقت لازم را در انتخاب آنها به کار بندد. اما باید توجه نمود که مفهوم دقت مصداقش بسته به متن تفاوت می­کند؛ به طوریکه نوع دقتی که در ترجمه متون وحياني وعلوم ریاضی لازم است با متونی که با زبان طبیعی و خصوصیات مشترک بشری یا فرهنگی سروکار دارد، بیشتر است.
• اصل وفاداری: آن که مترجم نسبت به نویسنده زبان مبدأ وفادار باشد و پیام متن را بدون هیچ کم و کاست به زبان مقصد ترجمه کند.
• اصل صداقت: از آنجا که مترجم به منزله عامل و عنصر و وسیله ارتقا علمی و فرهنگی جامعه به­شمار می­‌رود وظیفه بسیار خطیری به عهده دارد و بایستی همواره در کار ترجمه با راستی و درستی عمل کند و از به کار بردن نکات و اصطلاحات انحرافی بپرهیزد و آنچه را نویسنده در نظر داشته است به طور کامل و صحیح بیان کرده و کوچکترین نظر خود را در متن نگنجاند.

سازش­های واژه­ای و دستوری:

منظور از سازش­های واژه­ای و دستوری آن است که مترجم برای اینکه پیام زبان مبدأ را از لحاظ معنی، منظور، مفهوم، سخن و سایر جنبه­های کلام حفظ کند، باید آن را از زبان مبدأ جدا کند و دوباره آن را به فرم زبان مقصد بیافریند. برای انجام این کار مترجم نيازمند برخی تغییرات، تعدیل­‌ها و تطبیق­های واژه­ای و دستوری است. در این راستا ممکن است لازم شود مترجم برای رسیدن به مقصود نهایی اعمال زیر را انجام دهد:

• مفردی را جمع یا جمعی را مفرد کند.
• زمان فعلی را از گونه­‌ای به گونه دیگر درآورد.
• فعل معلومی را به فعل مجهول و فعل مجهولی را به فعل معلوم درآورد.
• قواعد دستوری را به مقتضای کلام کم یا زیاد کند.
• جمله­ای را که با فعل لازم بیان شده، به صورت جمله­ای که با فعل متعدی بیان می­شود، تبدیل کند.
• اصل انتخاب نزدیک­ترین معادل:

منظور از این اصل این است که مترجم باید برای تهیه یک ترجمه روان، نزدیکترین معادل­‌ها را در زبان مقصد شناسایی کند تا متن مورد ترجمه غیرعادی و نامأنوس جلوه نکند.

• اصل برتری معنی:

در هر زبان، معمولاً اکثر واژه­ها دارای یک معنای اصلی و چندین معنای مجازی می­باشند. در بسیاری موارد، تفاوت معانی یک واژه بسیار کم و ناچیز است. هر زباني برای بیان معانی به کمک واژه­ها از یک رشته امکانات ویژه استفاده می­کند و مترجم باید از این امکانات آگاه باشد تا متوجه تمامی معانی واژه­ باشد و حاصل کار او در حد مطلوب واقع شود.

• اصل ماهیت سبک:

آنچه مسلم است این است که مترجم، برای ارائه یک ترجمه خوب و دقیق علاوه بر آنکه از اصولي که چهارچوب کلی کار را شکل می­دهد تبعیت می­کند، باید خود نیز دارای ویژگی­ها و توانایی و پیشینه فکری مناسبی باشد که به نظر می‌­آید مهمترین آنها عبارتنداز:

• مترجم باید نسبت به متنی که ترجمه می­کند درک کارشناسانه و دانش کافی داشته باشد. یعنی در زمینه متنی که ترجمه می­کند با شناخت کافی از منابع، کتاب های راهنما و کتابخانه به دانش نخستین خود در زمینه مربوط ژرفای لازم را ببخشد.
• مترجم باید دانش زمینه و معلومات عمومی از کشور زبان مبدأ داشته باشد و این از ضروریات ترجمه است. چرا که بدون داشتن این معلومات، درک و فهم بسیاری از نکته­‌ها و اشاره­‌هایی که در متن آمده اما شرح کافی نیافته است، برای مترجم دشوار و حتی ناممکن خواهد بود.  
• از آنجا که هر فرهنگ مجموعه­‌ای پیچیده از نگرش­ها، اعتقادات، ارزشها و قوانینی است که گروهی از مردم در آن مشترک­اند و نویسنده متن مبدأ، این اعتقادات و نگرشها و . . . مخاطبان را که برایشان می­نویسد، در نظر داشته است، مترجم نیز باید متن را مطابق با فرهنگ زبان مقصد برای آنها ترجمه کند بدون اینکه لطمه­‌ای به متن اصلی وارد نماید. چرا که در هر فرهنگی اصطلاحات و اعتقادات و نگرش­‌هایی وجود دارد که بار فرهنگی آن در زبان مقصد متفاوت است و معنا و مقصودی متفاوت را می­رساند. بنابراین مترجم با احاطه کامل بر فرهنگ هر دو زبان، همیشه مراقب باشد که چیزی غلط معنا نشود و بد تفهیم نگردد و قبل از هر چیز حال و هوای فرهنگی آن متن را بفهمد و هر متن را با تحقیق و دقت در زمینه فرهنگی مرتبط، به زبان مقصد ترجمه کند.

در کار ترجمه، ظرایف و نکات خاصی وجود دارد که کمابیش همه نویسندگان به نوعی به آن اذعان داشته و با شیوه­های مختلف آنها را بیان کرده­اند.

در این قسمت با توجه به مطالب بیان شده، به اجمال می­توان موارد زیر را که برگرفته از کتب متعدد است، به عنوان اصول کلی بدین شرح ارائه داد:

• ترجمه یک نوع اطلاع­رسانی و بازگویی است و اگر مترجم موارد مبهم را به اجمال بگذراند، ترجمه قابل قبولی صورت نگرفته است.
• اصطلاحاتی در زبان مبدأ هست که یافتن معادل خوب برای آن در زبان دوم از اهمیت بسزایی در ترجمه برخوردار است. لازمه این کار مطالعات گسترده و پردامنه مترجم در زبان مقصد و اطلاع کافی از چند و چون آن زبان و ظرافت­های کلام است.
• در ترجم باید محتوای متن و قصد نویسنده به خوبی درک شود.
• مترجم باید از دانش وسیعی، در زبان مبدأ و مقصد برخوردار باشد.
• از ترجمه لفظ به لفظ که هم به مفهوم متن اصلی و هم به زیبایی آن لطمه وارد می­کند پرهیز شود.
• واژگان درست و دقیق انتخاب شود.
• متن ترجمه شده از نظر دستوری با متن اصلی تطابق داشته باشد.
• سبک متن مورد ترجمه به خوبی مشخص شده باشد.
• اصل مهم در ترجمه وفاداری است. مترجم باید هرچه را در متن اصلی یافت مي­شود بیکم و کاست منتقل کند و در عین حال که ضوابط و معیارهای زبان مقصد را رعایت می­کند خارج از چهارچوبی که در متن مبدأ هست، قدم برندارد.
• از اصول اساسی در ترجمه، برابری در متن است. یعنی از ترجمه انتظار می­رود که با اصل برابر باشد و کیفیت­های متن مبدأ در آن حفظ شود.
• هر متن باید با دقت و تحقیق در زمینه فرهنگی خودش به زبان مقصد ترجمه شود.
• ترجمه باید در عرصه عمل کارآیی لازم را داشته باشد و با متن اصلی در درکی که خواننده نسبت به آن پیدا می­کند، برابری کرده قابل فهم باشد.

• شیوایی نثر فارسی در ترجمه متون غير فارسي به فارسي رعایت شود تا درک مطلب به سهولت انجام گیرد.
• معادل کلمات به دقت انتخاب شود و اصل یکنواختی واژه­ها در تمامی متن رعایت شود.
• به علائم نگارشی و نقطه­گذاری توجه شود.
• ویرایش ادبی مناسبی از متن ترجمه شده صورت گیرد.
• توضیحات مطالب به صورت شرح نویسی و پاورقی آورده شود.

همانطور که ملاحظه گردید آشنایی مترجم به دو زبان کافی نیست؛ بلکه مترجم باید با فرهنگ هر دو زبان آشنا باشد تا بتواند آگاهی­های لازم را به خواننده بدهد. در پاره­ای موارد هرگاه توضیح مورد لازم در خود متن آورده شود خلاف امانتداری در سبک و روال کار نویسنده است و مترجم متهم به تفسیرنویسی و یا معنی کردن مطلب می­شود.

آنچه ضروری است به تناسب موضوع ترجمه ، در پاورقی مورد توجه قرار گیرد عبارتست از:

• شرح مناطق و یا اسامی جغرافیایی.
• سوابق و اسامی تاریخی.
• آداب و رسوم و آیین­های ملّی.
• اساطیر، انتشارات و تمثیلات.
• سبک نویسنده به ویژه بازی با کلمات که قابل انتقال به متن نیست.
• واحد پول، وزن، اندازه ­گیری و ...