بخشنامه 1404 دانشگاه آزاد برای دفاع مقطع دکتری

نظام آموزش عالی ایران در دهه‌های اخیر با رشد چشمگیر دوره‌های تحصیلات تکمیلی، به‌ویژه مقطع دکتری، مواجه بوده است. در این میان، دانشگاه آزاد اسلامی به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین نهادهای آموزش عالی کشور، نقش کلیدی در تربیت پژوهشگران و تولید علم ایفا می‌کند. با این حال، توسعه کمی مقطع دکتری در سال‌های گذشته، هم‌زمان با ضعف‌های ساختاری و چالش‌هایی چون انتشار مقالات بی‌کیفیت، شکل‌گیری بازار سیاه مقالات و فاصله گرفتن پژوهش‌ها از نیازهای واقعی کشور همراه شده است. این وضعیت، لزوم بازنگری جدی در سازوکارهای ارزیابی و دفاع از رساله‌های دکتری را به ضرورتی انکارناپذیر تبدیل کرده است.

در پاسخ به این نیاز، دانشگاه آزاد اسلامی در اسفندماه 1403 با صدور بخشنامه‌ای جدید، مسیر تازه‌ای برای ارزیابی و دفاع از رساله‌های دکتری غیرپزشکی ترسیم کرد. این بخشنامه که در قالب متمم آیین‌نامه‌های پیشین منتشر شد، با هدف کاهش وابستگی به چاپ صرف مقالات، تقویت کیفیت پژوهش، و تمرکز بر حل مسائل ملی طراحی شده است. بخشنامه مزبور، با معرفی دو مسیر «مقاله‌محور» و «نظام پایش آزاد»، ساختار ارزیابی رساله را تغییر داده و معیارهای متنوع‌تر و مسئله‌محورتری برای تأیید صلاحیت دفاع تعیین کرده است.

اهمیت این تغییر صرفاً در اصلاح ساختار نیست، بلکه در تغییر فلسفه‌ حاکم بر پژوهش‌های دکتری نهفته است: عبور از پژوهش صوری و حرکت به سمت تولید دانش نافع، هدفمند و کاربردی. این مطلب با بررسی کامل بخشنامه جدید، به تحلیل اجزای آن، مزایا و چالش‌ها، و پیامدهای اجرایی آن برای دانشجویان، استادان و مدیران دانشگاهی می‌پردازد.

زمینه و انگیزه تدوین بخشنامه جدید

1. رفع چالش «بازار کاذب مقالات»: الزام به چاپ مقاله خارجی باعث رشد بازار مقالات جعلی و بی‌کیفیت شده بود.
2. تمرکز بر نوآوری و کاربردی‌بودن پژوهش‌ها: رویکرد جدید، تأکید بر حل مسائل ملی و تولید علم اصیل دارد.
3. هدایت پژوهش‌ها به سمت طرح‌های مسئله‌محور: دانشگاه آزاد با طراحی «نظام موضوعات پژوهشی» در صدد هدایت پژوهش‌ها به سمت نیازهای واقعی کشور است.

تنظیم بخشنامه

دو مسیر دفاع: مرسوم و نظام پایش آزاد

مسیر مرسوم (مقاله‌محور)

در این مسیر دانشجو با انتخاب آزادانه موضوع، بعد از پیش‌دفاع و دریافت تأیید کفایت، با چاپ دو مقاله معتبر می‌تواند وارد مرحله دفاع نهایی شود.

مزایا: انعطاف‌پذیری بالا، آشنایی بیشتر جامعه دانشگاهی با این مدل
محدودیت‌ها: دشواری چاپ مقاله، فاصله داشتن موضوعات با نیازهای ملی

مسیر نظام پایش آزاد (مسئله‌محور)

در این مسیر دانشجو موظف به انتخاب یکی از موضوعات مشخص‌شده در نظام موضوعات پژوهشی دانشگاه آزاد است.
مراحل آن به شرح زیر است:

پذیرش مقاله در کنفرانس معتبر پشتیبان نظام
ارائه مقاله به صورت سخنرانی در کنفرانس و کسب امتیاز
پیش‌دفاع رسمی متمرکز
برای دفاع نهایی، یا مقاله باید در نشریه پشتیبان پذیرفته شود، یا دانشجو حداقل 3 امتیاز پژوهشی از جدول ارزشیابی کسب کند.
نمره نهایی دفاع با توجه به امتیاز پژوهشی رساله محاسبه شده و گریدهای "خوب"، "بسیار خوب" یا "عالی" به رساله اختصاص داده می‌شود.

شرایط و قوانین

تفاوت روند چاپ مقاله ژورنالی و کنفرانسی

روند چاپ مقاله به‌صورت ژورنالی (در مجلات علمی) و کنفرانسی (در همایش‌ها یا کنگره‌های علمی) از نظر مراحل، زمان، داوری، و اعتبار علمی تفاوت‌های قابل‌توجهی دارند. در ادامه، این تفاوت‌ها را به‌صورت دقیق و دسته‌بندی‌شده شرح می‌دهم:

مورد مقایسه	چاپ ژورنالی (مجله علمی)	چاپ کنفرانسی (مقاله همایش)
فرآیند پذیرش	طولانی‌تر، چند مرحله داوری دقیق و تخصصی	سریع‌تر، با داوری ساده‌تر یا گاهی فقط بررسی اولیه
نوع داوری	اغلب داوری کور (دو یا چند داور مستقل) با بازخوردهای فنی	ممکن است تک‌مرحله‌ای یا حتی بدون داوری علمی دقیق باشد
مدت زمان چاپ	2 تا 12 ماه (بسته به مجله)	معمولاً بین 2 هفته تا 3 ماه، چون تاریخ همایش از قبل مشخص است
میزان اصلاحات	نیازمند بازنویسی‌های فنی، مفهومی یا ساختاری	گاهی فقط اصلاحات جزئی یا بدون اصلاح
هزینه‌ها	در مجلات معتبر رایگان یا هزینه اندک؛ اما برخی مجلات پولی هستند	غالباً هزینه ثبت‌نام در کنفرانس + هزینه چاپ (به‌صورت پکیج)
ساختار مقاله	کامل، با ارجاعات گسترده، نمودارها، تحلیل دقیق	خلاصه‌تر، گاهی در قالب Extended Abstract یا Full Paper با محدودیت صفحات
نمایه‌سازی	در پایگاه‌های بین‌المللی مثل Scopus، ISI، PubMed، DOAJ	بسته به کنفرانس، ممکن است در Civilica، ISC، IEEE یا Scopus نمایه شود
قابلیت استناد علمی	اعتبار بالاتر، قابل استناد برای ارتقا، دفاع و رزومه	اعتبار کمتر، بیشتر برای رزومه مقدماتی یا مرحله پیش‌دفاع

جزئیات اجرایی بخشنامه

پیش‌دفاع متمرکز در مسیر نظام پایش

شرایط لازم برای پیش‌دفاع متمرکز عبارت‌اند از:

مقاله باید در کنفرانس رسمی مرتبط با نظام پایش پذیرفته شده باشد.
مقاله به صورت سخنرانی در کنفرانس ارائه شود.
داوران کنفرانس امتیاز لازم را به مقاله اختصاص دهند.

دفاع نهایی

برای دفاع نهایی، دو مسیر وجود دارد:

پذیرش نهایی مقاله در نشریه پشتیبان
یا کسب حداقل 3 امتیاز از جدول پژوهشی مصوب دانشگاه

ارزیابی نهایی رساله

ترکیبی از کیفیت رساله و امتیاز پژوهشی دانشجو معیار ارزیابی نهایی خواهد بود:

امتیاز پژوهشی	نمره دفاع	درجه رساله
کمتر از 16	-	غیرقابل قبول
2.5 تا 3، دفاع 16 تا 18	خوب	خوب
2.5 تا 3، دفاع 18 تا 20	بسیار خوب	بسیار خوب
بالاتر از 3، دفاع 16 تا 18	بسیار خوب	بسیار خوب
بالاتر از 3، دفاع 18 تا 20	عالی	عالی

مزایا و چالش‌ها

مزایا

تمرکز بر پژوهش‌های مسئله‌محور
کاهش وابستگی به مقالات صرفاً نمایه‌شده
جلوگیری از رواج مقالات جعلی
اتصال پژوهش‌ها به اولویت‌های کشور
شفافیت در فرآیند ارزشیابی

چالش‌ها

محدود بودن انتخاب موضوع برای دانشجویان
نیاز به هماهنگی میان واحدها، کنفرانس‌ها و نشریات
تفاوت ماهیت پژوهش در رشته‌های مختلف
وابستگی به عملکرد کمیته‌های تخصصی و داوران
آمادگی اساتید و دانشجویان برای پذیرش سازوکار جدید

واکنش‌ها و بازخوردها

برخی از اعضای هیئت علمی این بخشنامه را حرکتی مثبت دانسته‌اند، اما در عین حال خواستار شفافیت بیشتر در اجرای بندهای ارزیابی شده‌اند. از سوی دیگر، دانشجویانی که در مسیر قدیمی مقاله‌محور قرار دارند، نگران ناهماهنگی در پیاده‌سازی بخشنامه در واحدهای مختلف هستند. سیاست‌گذاران دانشگاه اعلام کرده‌اند اجرای یکنواخت و ملی این بخشنامه جزو اولویت‌هاست.

قرارداد

آینده این سیاست و مسیر تکاملی

سیاست‌گذار اصلی این تغییرات تأکید کرده که در آینده نزدیک، مسیر نظام پایش آزاد به مسیر اصلی و استاندارد دفاع در مقطع دکتری تبدیل خواهد شد. به همین دلیل انتظار می‌رود از سال تحصیلی آتی، حجم بیشتری از رساله‌ها بر پایه اولویت‌های پژوهشی دانشگاه هدایت شوند. همچنین روند تدوین موضوعات جدید، به‌روزرسانی کنفرانس‌های پشتیبان و توسعه جدول امتیازدهی نیز ادامه خواهد داشت.

توصیه‌هایی برای داشجویان و اساتید

برای دانشجویان:

در انتخاب مسیر پژوهشی خود (مقاله‌محور یا نظام پایش) دقت کنید.
اگر مسیر پایش آزاد را انتخاب می‌کنید، از ابتدا با استاد راهنما بر سر انتخاب موضوعات هماهنگ شوید.
برنامه‌ریزی برای زمان ارائه در کنفرانس‌ها را جدی بگیرید.
امتیازات پژوهشی قابل کسب را بشناسید.

برای اساتید و مدیران گروه:

از ابتدا دانشجویان را به‌درستی هدایت کنید.
واحدهای پژوهشی گروه باید با کنفرانس‌ها و نشریات معتبر در ارتباط باشند.
اجرای یکنواخت آیین‌نامه در واحدها و گروه‌ها اهمیت زیادی دارد.
جلسات توجیهی برای دانشجویان و استادان برگزار شود.

چک‌لیست نهایی آماده‌سازی برای دفاع دکتری

(مطابق با بخشنامه جدید دانشگاه آزاد – 1403)

مرحله اول: تکمیل رساله

پایان نگارش کامل رساله با ساختار استاندارد
تأیید نهایی استاد راهنما و مشاور بر محتوای علمی و نگارشی
رعایت اصول اخلاق پژوهش، منابع‌دهی و اصالت علمی
بررسی نهایی فرمت، فونت و شیوه‌نامه مورد تأیید دانشگاه

مسیر مقاله‌محور (مرسوم)

چاپ یا پذیرش حداقل دو مقاله علمی در مجلات معتبر
اطمینان از نمایه‌شدن مجلات در پایگاه‌های مورد تأیید دانشگاه
دریافت نامه پذیرش رسمی از مجلات (با نام دانشجو، استاد، عنوان مقاله)
ارسال مقالات به مدیر گروه جهت بررسی کفایت پژوهشی
ثبت درخواست پیش‌دفاع در سامانه پژوهشیار یا سامانه واحد
دریافت تأییدیه کتبی پیش‌دفاع از گروه یا شورای پژوهشی
شرکت در پیش‌دفاع و کسب نمره قبولی برای ورود به مرحله دفاع نهایی

مسیر نظام پایش آزاد (مسئله‌محور)

انتخاب موضوع از سامانه نظام موضوعات پژوهشی
تهیه مقاله مطابق محورهای کنفرانس‌های مورد تأیید
پذیرش مقاله در کنفرانس پشتیبان نظام پایش
ارائه مقاله به‌صورت سخنرانی در کنفرانس و دریافت امتیاز علمی
شرکت در پیش‌دفاع متمرکز و کسب تأییدیه
پس از پیش‌دفاع، یکی از موارد زیر لازم است:
- پذیرش نهایی مقاله در نشریه پشتیبان
- یا کسب حداقل 3 امتیاز پژوهشی طبق جدول مصوب
ثبت درخواست دفاع نهایی با هماهنگی استاد راهنما و گروه

مدارک الزامی برای ثبت درخواست دفاع نهایی

فرم درخواست دفاع (امضا شده توسط استاد راهنما و گروه آموزشی)
فایل نهایی رساله (فرمت Word و PDF)
مستندات پژوهشی: مقالات، گواهی‌ها، امتیازنامه پژوهشی
گزارش مشابهت‌یابی (برای بررسی اصالت علمی)
فایل پاورپوینت ارائه دفاع
معرفی داوران نهایی و ارسال رساله برای ارزیابی

روز دفاع

رزرو و هماهنگی محل برگزاری جلسه
آماده‌سازی نسخه چاپی یا دیجیتال رساله برای داوران
تسلط کامل به محتوای پژوهش، یافته‌ها و استدلال‌های علمی
آمادگی برای پاسخ به سؤالات تخصصی
به‌همراه داشتن کارت دانشجویی و مدارک شناسایی

نکات پایانی

مراحل پایانی را حداقل 45 روز قبل از زمان مورد نظر برای دفاع آغاز کنید.
کلیه فایل‌ها و مستندات را در پوشه‌ای منظم و قابل ارائه نگهداری کنید.
ارتباط پیوسته با کارشناس پژوهش واحد دانشگاهی برای جلوگیری از مشکلات اجرایی بسیار مهم است.

لود

نتیجه‌گیری

بخشنامه جدید دانشگاه آزاد در زمینه دفاع از رساله دکتری گامی در جهت ارتقاء کیفیت پژوهش، کاهش وابستگی صرف به چاپ مقاله و همسو کردن پژوهش‌های دکتری با نیازهای واقعی کشور است. تعریف مسیر جدید موسوم به نظام پایش آزاد، فرصتی برای هدایت هدفمند پژوهش‌ها و جلوگیری از تولیدات علمی صوری ایجاد کرده است. موفقیت این بخشنامه در گرو اجرای هماهنگ، ارزیابی شفاف و همراهی جامعه علمی با آن است.

سخن آخر

با اجرای بخشنامه جدید دانشگاه آزاد برای مقطع دکتری، اهمیت دستاوردهای پژوهشی معتبر بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. چه در مسیر مقاله‌محور و چه در مسیر نظام پایش آزاد، ارائه مقاله در مجلات علمی یا کنفرانس‌های تخصصی، یکی از ارکان اصلی کسب مجوز پیش‌دفاع یا دفاع نهایی به شمار می‌رود. در این میان، همراهی با مؤسسات حرفه‌ای و معتبر می‌تواند راه دانشجویان را هموارتر، سریع‌تر و مطمئن‌تر کند.

مؤسسه اشراق یکی از فعال‌ترین و تخصصی‌ترین مراکز ارائه خدمات پژوهشی در کشور است که سال‌هاست در حوزه ترجمه، استخراج مقاله، پذیرش و چاپ در مجلات علمی و نیز شرکت در کنفرانس‌های معتبر فعالیت دارد. خدمات این مؤسسه عبارتند از:

استخراج مقاله از رساله به‌صورت علمی‌پژوهشی یا کنفرانسی
ترجمه تخصصی و ویرایش نیتیو مقالات
مشاوره و تضمین پذیرش در مجلات علمی مورد تأیید وزارت علوم و دانشگاه آزاد
معرفی کنفرانس‌های داخلی و خارجی مورد تأیید بخشنامه نظام پایش
پیگیری روند داوری، مکاتبه با سردبیر و دریافت پذیرش رسمی

در شرایطی که چاپ مقاله در بازه زمانی محدود و با کیفیت بالا دغدغه بسیاری از دانشجویان دکتری است، همکاری با مؤسسه‌ای مانند اشراق، می‌تواند هم‌زمان ضامن کیفیت علمی و سرعت عمل در فرآیند چاپ باشد. این خدمات نه‌تنها به ارتقای شانس دفاع کمک می‌کنند، بلکه اعتبار علمی پژوهش را نیز تقویت خواهند کرد. استفاده هدفمند از این خدمات، به‌ویژه در چارچوب رسمی دانشگاه و طبق ضوابط، اقدامی هوشمندانه برای دانشجویان دکتری در مسیر فارغ‌التحصیلی موفق محسوب می‌شود.

راه‌های ارتباطی با موسسه انتشاراتی اشراق

کارشناسان و مشاوران موسسه انتشاراتی اشراق به صورت تمام‌وقت حتی در روزهای تعطیل آماده ارائه خدمات حرفه‌ای و باکیفیت به مشتریان و کاربران خود هستند. برای دریافت مشاوره می‌توانید از طریق سایت به صورت آنلاین با مشاورین موسسه گفت‌وگو کنید و یا از طریق تماس تلفنی با شماره‌های زیر در ارتباط باشید:

eshragh_company

isi.eshragh@gmail.com

09149724933

041-33373424