یکی از پرکاربردترین و شناخته‌شده‌ترین شاخص‌هایی که برای سنجش کیفیت و اعتبار مجلات استفاده می‌شود، ایمپکت فاکتور یا ضریب تأثیر است. در این مطلب، به‌طور جامع به معرفی، نحوه محاسبه، مزایا و معایب، و کاربردهای ضریب تأثیر خواهیم پرداخت. همچنین ابزارهای مرتبط با بررسی این شاخص و راه‌های شناسایی مجلات دارای ایمپکت فاکتور را نیز بررسی خواهیم کرد.
در عصر حاضر، تولید علم و انتشار نتایج پژوهش‌های علمی یکی از ارکان اصلی توسعه پایدار در جوامع مختلف به شمار می‌رود. افزایش چشمگیر حجم مقالات علمی و تنوع گسترده مجلات تخصصی، پژوهشگران را با چالشی مهم مواجه کرده است: چگونه می‌توان اعتبار و کیفیت منابع علمی را به‌درستی سنجید؟ در پاسخ به این نیاز، شاخص‌ها و معیارهای متعددی برای ارزیابی مجلات و مقالات علمی ارائه شده‌اند که در این میان، «ایمپکت فاکتور» یا ضریب تأثیر، یکی از پرکاربردترین و معتبرترین آن‌ها محسوب می‌شود.
ایمپکت فاکتور ابزاری عددی برای سنجش میزان ارجاع‌پذیری مقالات منتشرشده در یک مجله خاص طی یک بازه زمانی مشخص است. این شاخص توسط یوجین گارفیلد، بنیان‌گذار مؤسسه ISI، با هدف رتبه‌بندی و ارزیابی مجلات علمی مطرح شد و امروزه توسط پایگاه داده Journal Citation Reports (JCR) وابسته به Clarivate Analytics ارائه می‌شود. ضریب تأثیر به‌ویژه در میان پژوهشگران دانشگاهی، دانشجویان تحصیلات تکمیلی، و متقاضیان اپلای و مهاجرت تحصیلی، اهمیت زیادی پیدا کرده است؛ چرا که برای بسیاری از اساتید و مراکز علمی بین‌المللی، داشتن مقاله در مجلات با ایمپکت بالا از تعداد زیاد مقالات پراکنده، ارزشمندتر تلقی می‌شود.
با وجود اهمیت این شاخص، درک صحیح از نحوه محاسبه، کاربردها، مزایا، محدودیت‌ها و شیوه‌های تشخیص مجلات دارای ایمپکت فاکتور برای هر پژوهشگر ضروری است. در این مطلب، تلاش شده است تا با نگاهی دقیق و واقع‌بینانه، تمام ابعاد مرتبط با ضریب تأثیر مجلات علمی مورد بررسی قرار گیرد و راهنمایی جامع برای پژوهشگران در انتخاب و ارزیابی مجلات علمی ارائه شود.
ایمپکت فاکتور (IF) یک شاخص عددی است که نشان می‌دهد مقالات چاپ‌شده در یک مجله علمی خاص، تا چه حد توسط مقالات دیگر مورد استناد قرار گرفته‌اند. به زبان ساده، ایمپکت فاکتور نشان‌دهنده‌ی میانگین تعداد دفعاتی است که مقالات یک مجله طی یک بازه زمانی معین (معمولاً دو سال گذشته) توسط مقالات دیگر ارجاع داده شده‌اند.
این شاخص مختص مجلات علمی نمایه‌شده در پایگاه Web of Science (وابسته به Clarivate Analytics، پیش‌تر Thomson Reuters) است و معمولاً سالانه منتشر می‌شود.
مفهوم ایمپکت فاکتور برای نخستین بار توسط یوجین گارفیلد (Eugene Garfield)، بنیان‌گذار موسسه اطلاعات علمی (ISI)، مطرح شد. او این شاخص را با هدف کمک به کتابخانه‌ها برای انتخاب مجلات علمی با کیفیت بالا و تأثیرگذار توسعه داد. بعدها، این شاخص فراتر از هدف اولیه گسترش یافت و به ابزاری مهم برای ارزیابی علمی بدل شد.
برای درک بهتر نحوه محاسبه ضریب تأثیر، بهتر است مثالی ساده بررسی کنیم:
فرض کنید تعداد کل استنادات به مقالات چاپ‌شده در یک مجله در سال 2014 برابر با 50 باشد. تعداد مقالات منتشرشده در آن مجله در سال‌های 2012 و 2013 به ترتیب 27 و 25 مقاله بوده‌اند. در این صورت، ایمپکت فاکتور آن مجله در سال 2014 برابر خواهد بود با:
Impact Factor = تعداد کل ارجاعات در سال جاری / تعداد کل مقالات منتشرشده در دو سال گذشته
50 / (27 + 25) = 50 / 52 ≈ 0٫96
این عدد نشان می‌دهد که به‌طور میانگین هر مقاله چاپ‌شده در آن مجله تقریباً 0٫96 بار مورد استناد قرار گرفته است.
ضریب تأثیر مجلات به‌صورت سالانه توسط پایگاه داده Journal Citation Reports (JCR) منتشر می‌شود. این گزارش معمولاً در ماه ژوئن (اواخر خرداد یا اوایل تیر ماه) هر سال منتشر می‌شود و مربوط به داده‌های استنادی سال گذشته است. بنابراین، ایمپکت فاکتور اعلام‌شده برای سال 2024، در ژوئن 2025 منتشر خواهد شد.
یکی از مهم‌ترین کاربردهای ایمپکت فاکتور، سنجش اعتبار و جایگاه علمی مجلات است. مجلات با ضریب تأثیر بالا عموماً مورد اعتمادتر، تأثیرگذارتر و رقابتی‌تر هستند.
پژوهشگران، به‌ویژه آن‌هایی که قصد ارتقاء علمی یا اپلای برای فرصت‌های تحصیلی یا شغلی در خارج از کشور را دارند، مجلات با IF بالا را به‌عنوان هدف انتشار مقاله خود انتخاب می‌کنند. چرا که این مجلات معمولاً در فرآیندهای ارزیابی علمی، امتیاز بیشتری دارند.
مراکز علمی، دانشگاه‌ها، و نهادهای دولتی گاه از میانگین یا مجموع ایمپکت فاکتور مقالات منتشرشده توسط اعضای هیئت علمی خود، برای سنجش عملکرد تحقیقاتی بهره می‌برند.
با وجود کاربرد گسترده، ایمپکت فاکتور بدون ایراد نیست و منتقدان متعددی دارد:
IF فقط برای مجله محاسبه می‌شود، نه برای مقاله یا نویسنده. در حالی که برخی افراد آن را به‌طور اشتباه به مقاله خاص یا حتی نویسنده نسبت می‌دهند.
برخی مجلات از تاکتیک‌هایی مانند انتشار مقالات مروری (Review Articles) یا خودارجاعی (Self-citation) استفاده می‌کنند تا ایمپکت فاکتور خود را به‌صورت مصنوعی بالا ببرند.
ایمپکت فاکتور باید درون یک رشته علمی خاص مقایسه شود. چون الگوی ارجاع در رشته‌های مختلف (مثلاً فیزیک، پزشکی یا علوم انسانی) بسیار متفاوت است. مقایسه IF بین رشته‌های مختلف گمراه‌کننده است.
گاهی مجله‌ای با IF پایین میتواند مقالاتی با کیفیت بالا چاپ کند و بالعکس. بنابراین تکیه کامل بر این شاخص میتواند باعث قضاوت نادرست شود.
این ابزار اصلی برای بررسی ضریب تأثیر مجلات است. توسط شرکت Clarivate منتشر می‌شود و شامل اطلاعاتی مانند:
ایمپکت فاکتور سالانه
پنجک یا Quartile مجله (Q1 تا Q4)
شاخص‌های تکمیلی مانند Eigenfactor و Article Influence Score
مرجع اصلی جست‌وجو و استناد به مقالات علمی نمایه‌شده در ISI است. از این طریق می‌توان اطلاعات ISSN و نمایه مجله را بررسی کرد.
این وب‌سایت فهرست کامل مجلات نمایه‌شده در پایگاه Clarivate را ارائه می‌دهد و از طریق جستجوی ISSN می‌توان وضعیت نمایه و IF مجله را بررسی کرد.
برای اطمینان از وجود ضریب تأثیر برای یک مجله، چند گام مهم وجود دارد:
بررسی ISSN مجله: این شناسه منحصربه‌فرد بین‌المللی برای مجله است. هر مجله ISSN مخصوص به خود دارد. گاهی نسخه الکترونیکی و چاپی ISSN جداگانه دارند.
جستجو در Master Journal List: با وارد کردن ISSN در این سایت می‌توان دریافت که آیا مجله مورد نظر در JCR فهرست شده است یا خیر.
مراجعه به فایل اکسل JCR: هر ساله Clarivate فایل‌های اکسل حاوی لیست مجلات JCR را منتشر می‌کند که شامل اطلاعات دقیق درباره ضریب تأثیر، رتبه و حوزه تخصصی مجلات است.
همه مجلات ISI دارای ایمپکت فاکتور نیستند. درواقع، دو دسته اصلی از مجلات ISI وجود دارند:
JCR-listed journals: مجلاتی که در JCR نمایه شده‌اند و دارای IF هستند.
ISI listed (بدون IF): مجلاتی که در Web of Science وجود دارند اما هنوز دارای ضریب تأثیر نیستند.
فرآیند ارسال و پذیرش مقاله در مجلات JCR معمولاً پیچیده‌تر و زمان‌برتر از مجلات غیر JCR است. مراحل کلی آن عبارت‌اند از:
انتخاب مجله مناسب: بر اساس تخصص مقاله، IF، و سیاست‌های مجله
ارسال مقاله (Submission)
داوری تخصصی (Peer Review): گاهی چند ماه طول می‌کشد.
اصلاحات و بازنگری‌ها
پذیرش نهایی و چاپ
بیشتر مجلات JCR برای پذیرش و چاپ هزینه‌ای دریافت نمی‌کنند، اما به‌دلیل رقابت بالا، داوری بسیار سخت‌گیرانه‌ای دارند.
در نهایت، اهمیت ایمپکت فاکتور را می‌توان در چند جمله خلاصه کرد:
یک شاخص کمّی برای مقایسه مجلات علمی
ابزاری برای تصمیم‌گیری بهتر در انتخاب مجله برای چاپ مقاله
مرجعی برای سیاست‌گذاران علمی جهت تخصیص منابع و پشتیبانی پژوهشگران
معیاری غیرمستقیم برای سنجش نفوذ علمی یک مجموعه مقالات
ایمپکت فاکتور یا ضریب تأثیر، ابزاری مهم برای سنجش کیفیت و اعتبار مجلات علمی در سطح بین‌المللی است. با این حال، استفاده از آن باید با دقت، آگاهی از محدودیت‌ها، و در کنار سایر شاخص‌های علمی انجام شود. پژوهشگران نباید صرفاً به دنبال چاپ مقاله در مجلات با IF بالا باشند، بلکه باید تمرکز خود را بر کیفیت علمی، نوآوری، و تأثیر واقعی تحقیقات خود بگذارند.
استفاده آگاهانه از ابزارهایی مانند JCR و Web of Science میتواند به انتخاب مجله‌ای مناسب، ارتقای سطح پژوهش، و افزایش احتمال پذیرش مقاله کمک شایانی کند.
با توجه به رقابت فزاینده در حوزه انتشار مقالات علمی، انتخاب مجله‌ای معتبر و مناسب، یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های پژوهشگران به شمار می‌رود. بسیاری از پژوهشگران، علی‌رغم داشتن محتوای علمی قوی، به دلیل ناآشنایی با معیارهای انتخاب مجله و پیچیدگی‌های فرآیند سابمیت، موفق به انتشار مقالات خود در مجلات با ضریب تأثیر بالا نمی‌شوند. در این مسیر، بهره‌گیری از تجربه و خدمات تخصصی یک مجموعه معتبر میتواند نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا کند.
مؤسسه اشراق با سال‌ها تجربه در زمینه ارائه خدمات تخصصی پژوهشی، این امکان را برای پژوهشگران فراهم کرده است تا بر اساس موضوع، چکیده و کلیدواژه‌های مقاله خود، فهرستی از مجلات معتبر ایمپکت‌دار (JCR) را در حوزه تخصصی‌شان دریافت کنند. کارشناسان مؤسسه با بررسی دقیق محتوای علمی مقاله، مناسب‌ترین مجله از نظر کیفیت، سرعت داوری، پذیرش و شانس چاپ را پیشنهاد می‌کنند و کلیه مراحل سابمیت، مکاتبه با مجله، رفع اصلاحات داوران و پیگیری تا مرحله چاپ نهایی را بر عهده می‌گیرند.
این خدمات به‌ویژه برای پژوهشگرانی که فرصت، دانش زبانی یا تجربه کافی در ارتباط با مجلات بین‌المللی را ندارند، بسیار ارزشمند است. اشراق با بهره‌گیری از تیم متخصص، رویکردی علمی و تعامل حرفه‌ای با ناشران بین‌المللی، تلاش می‌کند تا مسیر انتشار علمی را برای محققان ایرانی هموارتر و هدفمندتر سازد.
راه‌های ارتباطی با موسسه انتشاراتی اشراق
کارشناسان و مشاوران موسسه انتشاراتی اشراق به صورت تمام‌وقت حتی در روزهای تعطیل آماده ارائه خدمات حرفه‌ای و باکیفیت به مشتریان و کاربران خود هستند. برای دریافت مشاوره می‌توانید از طریق سایت به صورت آنلاین با مشاورین موسسه گفت‌وگو کنید و یا از طریق تماس تلفنی با شماره‌های زیر در ارتباط باشید:
eshragh_company
isi.eshragh@gmail.com
09149724933
041-33373424
ایمپکت فاکتور به یک مجله تعلق دارد، نه به مقاله. هرچند داشتن مقاله در یک مجله با ایمپکت بالا میتواند نشان‌دهنده کیفیت بالای مقاله باشد، اما ضریب تأثیر یک معیار مجله‌محور است.
خیر لزوماً، گرچه ایمپکت فاکتور یکی از مهم‌ترین شاخص‌های سنجش اعتبار مجلات است، اما نمی‌تواند به‌تنهایی کیفیت علمی یک مقاله یا مجله را تضمین کند. معیارهای دیگری همچون فرآیند داوری، نرخ پذیرش، تخصصی بودن موضوع و اخلاق انتشار نیز اهمیت بالایی دارند.
بله، بسیاری از دانشگاه‌ها و اساتید هنگام بررسی پرونده‌های اپلای یا مصاحبه دکتری، داشتن مقاله در مجلات با ضریب تأثیر بالا را به‌عنوان نشانه‌ای از توان پژوهشی در نظر می‌گیرند.
بسیاری از مجلات JCR هزینه‌ای برای داوری یا چاپ دریافت نمی‌کنند، اما برخی مجلات (مخصوصاً در مدل Open Access) ممکن است برای انتشار مقاله هزینه‌ای مطالبه کنند. بررسی شرایط مالی مجله پیش از ارسال مقاله بسیار ضروری است.
مجلات JCR دارای ایمپکت فاکتور هستند و در گزارش استنادی مجلات (Journal Citation Reports) نمایه شده‌اند. اما مجلات ISI Listed تنها در پایگاه Web of Science ثبت شده‌اند و لزوماً ایمپکت ندارند. تفاوت این دو برای انتخاب مجله بسیار مهم است.
اینستاگرام
تلگرام