اگر از آن دسته افرادی هستید که اهل مطالعه کتاب هستید، قطعاً بارها با واژه «شابک» برخورد کرده‌اید. این شماره‌ی عجیب و بلند که معمولاً پشت جلد کتاب‌ها چاپ شده، اهمیت زیادی در دنیای نشر دارد. در این مطلب، توضیح خواهیم داد که شابک چیست، چه کاربردهایی دارد، چگونه ساخته می‌شود و چرا دانستن آن برای نویسندگان و ناشران ضروری است.
در دنیای امروز که تولید و انتشار کتاب‌ها به‌شدت گسترده شده، نیاز به یک سیستم استاندارد برای شناسایی و مدیریت آثار مکتوب بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. بدون وجود یک شناسه‌ی جهانی، نظم‌دهی به میلیون‌ها کتاب منتشرشده در سراسر جهان عملاً غیرممکن بود. اینجاست که اهمیت شابک (شماره استاندارد بین‌المللی کتاب) یا همان ISBN آشکار می‌شود.
شابک، ابزاری ساده اما حیاتی، به هر کتاب منتشرشده هویتی یکتا می‌بخشد. این شماره‌ی اختصاصی نه‌تنها کتاب‌ها را در بازارهای داخلی و بین‌المللی قابل شناسایی می‌کند، بلکه نقش مهمی در فرآیند فروش، فهرست‌بندی، ذخیره‌سازی و آرشیو آثار ایفا می‌کند. از نویسندگان مستقل گرفته تا ناشران بزرگ، همه به اهمیت دریافت و مدیریت صحیح شابک واقف‌اند.
با این وجود، بسیاری از نویسندگان تازه‌کار، فعالان نشر یا حتی خوانندگان حرفه‌ای، شناخت کافی از مفهوم شابک، ساختار آن، ضرورت استفاده از آن و روند ثبت آن ندارند. دانستن این اطلاعات نه تنها برای فعالان حوزه نشر یک ضرورت است، بلکه برای هر فردی که می‌خواهد در دنیای کتاب و نشر حضوری مؤثر داشته باشد، امری اجتناب‌ناپذیر است.
در این مطلب، قصد داریم به زبانی ساده و کاربردی به تمامی جنبه‌های مرتبط با شابک بپردازیم؛ از تاریخچه و ساختار آن گرفته تا نقش آن در نظام نشر ایران و جهان. همچنین به نکات مهم و اشتباهات رایج درباره‌ی شابک اشاره خواهیم کرد تا تصویری روشن، دقیق و کاربردی از این شماره‌ی پرکاربرد ارائه دهیم.
شابک یا ISBN مخفف عبارت International Standard Book Number به معنای «شماره استاندارد بین‌المللی کتاب» است. این شناسه‌ی بین‌المللی، هر کتاب را به طور منحصربه‌فرد در سراسر دنیا شناسایی می‌کند. هدف اصلی از وجود شابک، تسهیل فرآیند تولید، توزیع، فروش و آرشیو کتاب‌ها در سیستم‌های کتابداری، کتابفروشی‌ها، کتابخانه‌ها و بازار جهانی کتاب است.
ایده‌ی اختصاص یک شماره‌ی یکتا به کتاب‌ها در دهه 1960 میلادی در انگلستان مطرح شد. صنف کتابداران برای نظم‌بخشی بهتر به نشر، سیستمی را توسعه دادند که به سرعت در سطح جهان پذیرفته شد.
سیستم شابک در سال 1966 پایه‌گذاری شد. در ابتدا شماره‌های شابک 10 رقمی بودند. این فرمت تا پایان سال 2006 میلادی ادامه داشت. اما به دلیل افزایش سریع تعداد کتاب‌ها و محدودیت ظرفیت شماره‌های ده‌رقمی، از ژانویه 2007 شابک‌ها به 13 رقم تغییر یافتند.
سیستم جدید 13 رقمی، بر اساس ساختار استاندارد EAN (European Article Number) طراحی شد که در آن زمان در فروشگاه‌ها و سوپرمارکت‌ها برای محصولات استفاده می‌شد. به این ترتیب، کتاب‌ها نیز به شکل یک کالای جهانی استاندارد شده درآمدند.
هر شابک از پنج بخش تشکیل شده است که با خط فاصله از هم جدا می‌شوند. این بخش‌ها عبارتند از:
عنصر پیشوند همیشه سه رقمی است و فعلاً می‌تواند 978 یا 979 باشد. این اعداد نشان می‌دهند که این کالا (در اینجا کتاب) تحت سیستم جهانی شماره‌گذاری کالا (GS1) شناسایی شده است.
این بخش نمایانگر کشور، منطقه جغرافیایی یا گروه زبانی است. مثلاً:
0 یا 1 برای کشورهای انگلیسی‌زبان،
2 برای فرانسه،
3 برای آلمان،
4 برای ژاپن،
964 برای ایران.
این بخش می‌تواند 1 تا 5 رقم باشد.
این قسمت هویت ناشر کتاب را مشخص می‌کند. هر ناشر رسمی و ثبت شده دارای کدی اختصاصی در این بخش است. طول این بخش متغیر است و به بزرگی یا کوچکی ناشر بستگی دارد.
این بخش به نسخه خاص یک عنوان اختصاص می‌یابد. هر تغییر عمده‌ای در عنوان، ویرایش یا قالب فیزیکی کتاب (مثلاً چاپ کاغذی در برابر نسخه الکترونیکی) نیاز به یک شماره‌ی جدید در این بخش دارد.
آخرین رقم از شابک که با استفاده از یک فرمول ریاضی خاص محاسبه می‌شود تا درستی شابک بررسی شود. این رقم نقش کلیدی در جلوگیری از خطاهای تایپی و ثبت اشتباه دارد.
شابک کاربردهای فراوانی دارد. برخی از مهم‌ترین کاربردهای آن عبارتند از:
مدیریت فروشگاه‌های کتاب: شابک‌ها برای پیگیری موجودی کالا، سفارش کتاب جدید و کنترل موجودی استفاده می‌شوند.
فهرست‌بندی کتاب‌ها در کتابخانه‌ها: بسیاری از نرم‌افزارهای کتابداری بر اساس شابک کتاب‌ها را مدیریت می‌کنند.
فروش آنلاین: فروشگاه‌های اینترنتی کتاب مانند آمازون، شابک را برای شناسایی محصولات خود به کار می‌برند.
حفظ حقوق ناشر: با چاپ کتاب همراه با شابک، مالکیت ناشر بر اثر منتشر شده مستندتر می‌شود.
فروش بین‌المللی: شابک باعث می‌شود کتاب شما در بازارهای جهانی قابل شناسایی و سفارش باشد.
در اصل، تنها کتاب‌هایی که قصد فروش یا توزیع رسمی دارند به شابک نیازمندند. کتاب‌های شخصی یا آثاری که تنها در محیط‌های کوچک پخش می‌شوند ممکن است بدون شابک هم منتشر شوند. اما اگر بخواهید کتابتان وارد فروشگاه‌های آنلاین، کتابخانه‌ها یا سیستم‌های رسمی شود، داشتن شابک الزامی است.
همچنین لازم به ذکر است که برای هر نسخه‌ی متفاوت از کتاب باید یک شابک مجزا تهیه شود. برای مثال، نسخه چاپی، نسخه دیجیتال (مثل PDF) و نسخه صوتی یک کتاب، هر کدام باید شابک جداگانه داشته باشند.
فرآیند دریافت شابک در کشورهای مختلف متفاوت است. معمولاً نیاز است که:
فرم درخواست پر شود.
اطلاعات کامل در خصوص کتاب ارائه شود (عنوان، نویسنده، نوع نشر، نسخه، قالب کتاب).
هزینه‌ای پرداخت گردد.
ناشر ثبت رسمی داشته باشد یا در صورت نبود ناشر رسمی، نویسنده به عنوان ناشر عمل کند.
در ایران، مرکز رسمی ثبت شابک «خانه کتاب و ادبیات ایران» است. ناشران با مراجعه به این مرکز می‌توانند درخواست شابک بدهند.
ایران از سال 1372 به طور رسمی به موسسه بین‌المللی ISBN پیوست. در ابتدا، کد کشوری ایران 964 تعیین شد. بعدها، با افزایش تعداد کتاب‌های منتشر شده، کد 600 نیز به ایران اختصاص یافت.
شابک‌های قدیمی‌تر ایران معمولاً با 964 شروع می‌شوند. در سیستم جدید 13 رقمی، معمولاً پیشوند 978 و سپس کد کشوری (964 یا 600) آورده می‌شود.
در کنار شابک، استاندارد دیگری به نام شابم یا ISMN (International Standard Music Number) نیز وجود دارد. شابم مشابه شابک عمل می‌کند، اما برای آثار موسیقی طراحی شده است. آثاری مانند:
دفترهای نت موسیقی،
قطعات موسیقی پاپ،
آثار صوتی آموزشی موسیقی،
نسخه‌های دیجیتالی موسیقی،
همگی می‌توانند با استفاده از شابم ثبت و منتشر شوند. شماره‌ی شابم نیز 13 رقمی است و مشابه فرمت شابک کار می‌کند.
خیر. شابک صرفاً یک ابزار شناسایی استاندارد است و خود به تنهایی هیچ حقی برای مولف یا ناشر ایجاد نمی‌کند. حقوق نشر (Copyright) باید به صورت جداگانه از طریق مراجع قانونی ثبت و پیگیری شود. البته وجود شابک می‌تواند در دعاوی حقوقی سندی در راستای مالکیت اثر محسوب شود.
در برخی کشورها شابک رایگان است (مانند کانادا و برخی کشورهای اسکاندیناوی). در کشورهای دیگر، دریافت شابک نیازمند پرداخت هزینه است. در ایران نیز هزینه‌ای بابت ثبت شابک اخذ می‌شود که بسته به تعداد شابک‌های درخواستی و نوع ناشر ممکن است متغیر باشد.
برخی باورهای اشتباه درباره شابک وجود دارد، مانند:
شابک نشان‌دهنده کیفیت کتاب نیست. فقط ابزار شناسایی است.
شابک مالکیت معنوی اثر را تعیین نمی‌کند.
شابک بدون ثبت درست، اعتباری ندارد.
شابک برای هر قالب فیزیکی یا دیجیتالی متفاوت باید جداگانه صادر شود.
همیشه پیش از چاپ نهایی کتاب، شابک را تهیه کنید.
اطلاعات ثبت شده را دقیق وارد کنید.
اگر کتاب به زبان دیگری ترجمه شد، نسخه ترجمه شده باید شابک جدید داشته باشد.
درصورت چاپ تجدیدنظر شده یا چاپ دوم بدون تغییر محتوا، معمولاً همان شابک حفظ می‌شود؛ اما تغییرات عمده نیاز به شابک جدید دارد.
بهتر است شابک به صورت بارکد در پشت جلد کتاب درج شود.
شابک یا شماره استاندارد بین‌المللی کتاب، ابزاری ساده اما ضروری برای شناسایی و مدیریت کتاب‌ها در سطح جهانی است. این شناسه، امکان نظم‌بخشی به بازار نشر، تسهیل فرآیند فروش، ثبت کتاب‌ها در کتابخانه‌ها و ارتباط سریع‌تر میان ناشران، کتابفروشان و خوانندگان را فراهم می‌کند.
شناخت دقیق ساختار شابک، اهمیت دریافت آن و رعایت استانداردهای مربوطه، برای هر نویسنده، ناشر و حتی علاقه‌مند به حوزه کتاب امری حیاتی به شمار می‌آید. دریافت شابک معتبر، گام نخست در رسمی کردن انتشار یک اثر و ورود حرفه‌ای به عرصه نشر است.
در کنار شابک، موارد دیگری مانند دریافت فیپا و رعایت الزامات چاپ قانونی نیز اهمیت ویژه‌ای دارند. در این مسیر، همراهی با مؤسسات تخصصی و باتجربه مانند مؤسسه اشراق می‌تواند روند کار را سریع‌تر، دقیق‌تر و حرفه‌ای‌تر کند.
در نهایت، چه نویسنده‌ای تازه‌کار باشید و چه ناشری باتجربه، آگاهی و رعایت اصول استاندارد شناسایی کتاب، مسیر موفقیت شما در دنیای نشر را هموارتر خواهد ساخت.
انتشار یک کتاب موفق، تنها به نوشتن محتوای خوب محدود نمی‌شود؛ بلکه مراحل فنی و حقوقی مانند دریافت شابک، ثبت فیپا و چاپ حرفه‌ای نیز نقش حیاتی در مسیر نشر ایفا می‌کنند. هر کدام از این مراحل نیازمند دقت، دانش و آشنایی کامل با ضوابط رسمی نشر است؛ مسیری که بدون همراهی یک مشاور و مجری کاربلد ممکن است پرچالش و زمان‌بر شود.
مؤسسه انتشاراتی اشراق، با سابقه‌ی درخشان در عرصه چاپ و نشر، آماده است تا کلیه خدمات مربوط به دریافت شابک، دریافت فیپا و چاپ کتاب را به صورت تخصصی، سریع و کاملاً قانونی برای نویسندگان، محققان و ناشران محترم انجام دهد. تیم مجرب اشراق، در تمام مراحل ثبت اطلاعات کتاب، اخذ مجوزهای رسمی، آماده‌سازی فایل نهایی، طراحی جلد و چاپ، همراه و راهنمای شما خواهد بود.
مؤسسه اشراق، با بهره‌گیری از تجربه عملی و تسلط بر ضوابط رسمی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کتابخانه ملی ایران، فرآیند نشر کتاب را برای شما هموار می‌سازد. اگر قصد دارید کتاب خود را با کیفیتی حرفه‌ای منتشر کنید و بدون دغدغه‌های اداری، اثرتان را به بازار کتاب برسانید، خدمات مؤسسه اشراق بهترین گزینه برای شما خواهد بود:
راه‌های ارتباطی با موسسه انتشاراتی اشراق
کارشناسان و مشاوران موسسه انتشاراتی اشراق به صورت تمام‌وقت حتی در روزهای تعطیل آماده ارائه خدمات حرفه‌ای و باکیفیت به مشتریان و کاربران خود هستند. برای دریافت مشاوره می‌توانید از طریق سایت به صورت آنلاین با مشاورین موسسه گفت‌وگو کنید و یا از طریق تماس تلفنی با شماره‌های زیر در ارتباط باشید:
eshragh_company
isi.eshragh@gmail.com
09149724933
041-33373424
در ایران، فرآیند دریافت شابک معمولاً بین 3 تا 7 روز کاری طول می‌کشد. در برخی موارد، ممکن است به دلیل بررسی اطلاعات کتاب، این مدت زمان افزایش یابد.
خیر، شابک و فیپا دو مقوله متفاوت هستند. شابک شماره منحصربه‌فرد کتاب است، اما فیپا اطلاعات کتاب را در سیستم‌های کتابخانه‌ای ثبت می‌کند. هر دو برای انتشار رسمی کتاب ضروری هستند.
زمان دریافت این مجوز بسته به محتوای کتاب متغیر است، اما معمولاً بین 2 هفته تا 1 ماه طول می‌کشد. در برخی موارد، نیاز به انجام اصلاحات محتوایی ممکن است فرآیند را طولانی‌تر کند.
بله، ترجمه یک کتاب به‌عنوان یک نسخه جدید شناخته می‌شود و نیاز به شابک جدید و دریافت مجوزهای مربوطه دارد.
اگر محتوای کتاب بدون تغییر باشد، نیازی به شابک جدید نیست. اما در صورتی که ویرایش جدیدی صورت بگیرد یا ناشر تغییر کند، باید شابک جدید دریافت شود.
اینستاگرام
تلگرام