انتشار مقاله علمی معتبر یکی از اصلی‌ترین شروط دفاع دکتری در دانشگاه آزاد اسلامی است. اما در سال‌های اخیر، افزایش مجلات جعلی و نامعتبر باعث شده دانشگاه آزاد سیاست سخت‌گیرانه‌تری اتخاذ کند و فهرستی از مجلات ممنوعه یا همان بلک لیست ارائه دهد. در این مطلب، مفهوم بلک لیست، معیارهای شناسایی مجلات نامعتبر و پیامدهای چاپ مقاله در آن‌ها را بررسی خواهیم کرد.
چاپ مقاله در مجلات علمی معتبر، یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین مراحل در فرآیند تحصیلات تکمیلی به‌ویژه در مقطع دکتری است. دانشگاه آزاد اسلامی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین نهادهای آموزش عالی کشور، در سال‌های اخیر رویکردی سخت‌گیرانه‌تر نسبت به انتخاب مجلات علمی اتخاذ کرده و علاوه بر معرفی فهرست مجلات مورد تأیید (لیست سفید)، اقدام به تهیه و انتشار بلک لیست یا فهرست سیاه مجلات غیرمعتبر نیز نموده است.
این موضوع از آن جهت اهمیت دارد که چاپ مقاله در مجلات نامعتبر یا جعلی، نه تنها امتیاز پژوهشی برای دانشجو به همراه ندارد، بلکه می‌تواند منجر به ابطال مقاله، رد درخواست دفاع از رساله دکتری، هدررفت زمان و هزینه‌های مالی و حتی خدشه به اعتبار علمی دانشجو و استاد راهنما شود. از همین رو، آگاهی از مجلاتی که در بلک لیست دانشگاه آزاد قرار دارند، برای هر دانشجوی دکتری یک ضرورت انکارناپذیر به شمار می‌رود.
بلک لیست دانشگاه آزاد بر اساس معیارهای علمی و پژوهشی دقیق تنظیم می‌شود و شامل مجلاتی است که به دلایلی چون فقدان داوری واقعی، نمایه‌های جعلی، دریافت هزینه‌های غیرمتعارف، یا کیفیت پایین علمی فاقد صلاحیت لازم برای چاپ مقالات دانشگاهی تشخیص داده شده‌اند. در این مطلب، به‌طور جامع به بررسی مفهوم بلک لیست، معیارهای ورود مجلات به این فهرست، نمونه‌هایی از مجلات غیرمعتبر داخلی و خارجی، پیامدهای چاپ مقاله در آن‌ها و روش‌های استعلام اعتبار مجلات پرداخته خواهد شد.
هدف اصلی این نوشتار آن است که دانشجویان دکتری و پژوهشگران دانشگاه آزاد بتوانند با مطالعه آن، در مسیر انتخاب مجلات معتبر گام‌های آگاهانه‌تری بردارند و از خطرات احتمالی چاپ مقاله در مجلات بلک لیست در امان بمانند.
بلک لیست یا لیست سیاه، مجموعه‌ای از مجلات است که دانشگاه آزاد آن‌ها را فاقد اعتبار علمی تشخیص داده و چاپ مقاله در آن‌ها برای دفاع یا ارتقای علمی قابل قبول نیست.
🔹 تفاوت مهم:
لیست سفید (Whitelist): شامل مجلات معتبر (ISI، Scopus، ISC، علمی-پژوهشی داخلی معتبر).
لیست سیاه (Blacklist): شامل مجلات جعلی، پولی بدون داوری، یا حذف‌شده از نمایه‌های معتبر.
مجلات غیرمعتبر یا شکارچی (Predatory) به نشریاتی گفته می‌شود که از ضعف آگاهی پژوهشگران، به‌ویژه دانشجویان و محققان تازه‌کار، سوءاستفاده کرده و با وعده چاپ سریع مقاله، هزینه‌های بالا و بدون رعایت اصول اخلاق پژوهش، اقدام به انتشار مقالات می‌کنند. مهم‌ترین ویژگی‌های این نوع مجلات عبارت‌اند از:
وعده چاپ سریع بدون داوری واقعی: این نشریات غالباً مقاله را بدون بررسی علمی یا پس از داوری سطحی چندساعته منتشر می‌کنند، که این امر کیفیت علمی مقاله را زیر سؤال می‌برد.
دریافت هزینه‌های بالا بدون شفافیت: بسیاری از این مجلات مبالغ زیادی به‌عنوان APC (Article Processing Charge) دریافت می‌کنند، اما هیچ گزارشی از نحوه هزینه‌کرد این مبالغ ارائه نمی‌دهند.
عدم وجود هیئت تحریریه معتبر: اعضای هیئت تحریریه در این نشریات یا ناشناس‌اند، یا اسامی آن‌ها بدون اجازه درج شده است و هیچ پشتوانه علمی واقعی ندارند.
ایمیل‌های اسپم برای دعوت به چاپ مقاله: این مجلات با ارسال ایمیل‌های انبوه و تبلیغاتی از نویسندگان دعوت به ارسال مقاله می‌کنند، حتی در موضوعاتی خارج از حوزه تخصصی نویسنده.
نمایه‌های جعلی و گمراه‌کننده: برخی از این نشریات برای جلب اعتماد پژوهشگران، از شاخص‌های جعلی نظیر Index Copernicus یا Global Impact Factor استفاده می‌کنند که اعتبار بین‌المللی ندارند.
طبق آخرین بخشنامه دانشگاه آزاد (شماره 1184/10 مورخ 1403/05/10)، این دانشگاه فهرستی از مجلات نامعتبر منتشر کرده که شامل:
برخی مجلات خارجی از ناشران ناشناس.
مجلات داخلی با امتیاز پایین یا حذف‌شده از ISC.
مجلاتی که ادعای نمایه‌سازی در پایگاه‌های معتبر دارند اما جعلی هستند.
⚠️ توجه: دانشگاه آزاد مرتباً این فهرست را به‌روزرسانی می‌کند و دانشجویان موظف‌اند قبل از ارسال مقاله، از طریق سامانه RIS (https://ris.iau.ac.ir) اعتبار مجله را بررسی کنند.
مجلات خارجی نامعتبر: بیشتر از ناشران ناشناخته یا موسسات سودجو هستند.
مجلات داخلی نامعتبر: معمولاً به دلیل کاهش کیفیت علمی، عدم انتشار منظم یا تخلفات پژوهشی در بلک لیست قرار می‌گیرند.
بلک‌لیست یا لیست سیاه مجلات، فهرستی است که توسط مراجع علمی معتبر منتشر می‌شود تا پژوهشگران از ارسال مقاله به نشریات غیرمعتبر پرهیز کنند. مهم‌ترین دلایل قرارگیری یک نشریه در این فهرست عبارت‌اند از:
حذف‌شدن از نمایه‌های معتبر بین‌المللی: مجلاتی که از پایگاه‌هایی مثل Scopus یا Journal Citation Reports (JCR) به دلیل کاهش کیفیت علمی یا تخلفات حذف شوند، در بلک‌لیست قرار می‌گیرند.
نداشتن DOI معتبر: نشریاتی که برای مقالات منتشر شده شناسه دیجیتال (DOI) صادر نمی‌کنند یا از DOI جعلی استفاده می‌کنند، فاقد اعتبار علمی محسوب می‌شوند.
نبود فرآیند داوری علمی واقعی: اگر فرآیند داوری مقالات در یک مجله صوری یا غیرشفاف باشد، این امر موجب قرار گرفتن آن در لیست سیاه می‌شود.
ارسال انبوه ایمیل‌های تبلیغاتی: ارسال گسترده ایمیل‌های تبلیغاتی برای جذب مقاله از نشانه‌های واضح شکارچی بودن یک نشریه است.
تخلفات پژوهشی: شامل سرقت علمی، انتشار مقالات تکراری، جعل نتایج، یا سوءاستفاده از مقالات محققان.
انتشار مقاله در نشریات غیرمعتبر نه‌تنها به پیشرفت علمی کمکی نمی‌کند بلکه می‌تواند آسیب‌های جدی به اعتبار پژوهشی و حرفه‌ای دانشجویان وارد کند. پیامدهای اصلی عبارت‌اند از:
رد مقاله توسط واحد پژوهشی دانشگاه: بسیاری از دانشگاه‌ها و وزارتخانه‌ها مقالات منتشر شده در مجلات بلک‌لیست را به‌عنوان دستاورد علمی نمی‌پذیرند.
محرومیت موقت از دفاع دکتری: دانشجویان دکتری که مقالاتشان در مجلات نامعتبر منتشر شود، ممکن است تا جایگزین کردن مقاله در مجلات معتبر، اجازه دفاع از پایان‌نامه را نداشته باشند.
از دست رفتن هزینه‌های مالی: پرداخت هزینه‌های بالا به این مجلات در نهایت بی‌ثمر بوده و موجب ضرر مالی دانشجو یا دانشگاه می‌شود.
کاهش اعتبار علمی دانشجو و استاد راهنما: چاپ مقاله در نشریات غیرمعتبر می‌تواند باعث خدشه‌دار شدن اعتبار علمی و وجهه حرفه‌ای پژوهشگر و استاد راهنما شود، که در آینده بر فرصت‌های شغلی و پژوهشی اثر منفی خواهد گذاشت.
یکی از مهم‌ترین گام‌ها پیش از ارسال مقاله، بررسی اعتبار نشریه است. در سال‌های اخیر، رشد قارچ‌گونه مجلات شکارچی (Predatory Journals) باعث شده تا بسیاری از دانشجویان و پژوهشگران بدون آگاهی، مقالات خود را در نشریات بی‌اعتبار چاپ کنند. برای جلوگیری از این مشکلات، استفاده از منابع رسمی و معتبر برای ارزیابی مجلات ضروری است. در ادامه به معرفی مهم‌ترین ابزارها و سامانه‌ها می‌پردازیم:
JCR (Journal Citation Reports – Clarivate Analytics)
یکی از معتبرترین پایگاه‌های ارزیابی نشریات است که توسط مؤسسه Clarivate Analytics ارائه می‌شود.
Impact Factor (ضریب تأثیر) شاخص اصلی این پایگاه است که بیانگر میانگین تعداد استنادهایی است که در یک سال به مقالات منتشر شده در یک مجله در دو سال قبل از آن شده است.
مجلات نمایه‌شده در JCR معمولاً از اعتبار بالایی برخوردارند و انتخاب نشریه از این فهرست باعث افزایش ارزش علمی مقاله می‌شود.
نشریاتی که ضریب تأثیر (IF) رسمی ندارند، ممکن است از نظر علمی در سطح پایین‌تری قرار داشته باشند.
Scopus و SJR (SCImago Journal Rank)
Scopus یکی از بزرگ‌ترین پایگاه‌های نمایه‌سازی مقالات علمی در جهان است که اطلاعات مربوط به نشریات، استنادها و شاخص‌های علمی را ارائه می‌دهد.
SJR شاخصی است که توسط پایگاه SCImago برای رتبه‌بندی مجلات ارائه می‌شود. این شاخص کیفیت و تأثیر مقالات را در مقایسه با نشریات مشابه می‌سنجد.
مجلات در این پایگاه به چهار سطح کیفی Q1 تا Q4 تقسیم می‌شوند:
Q1: بالاترین سطح اعتبار علمی.
Q2 و Q3: سطح علمی متوسط تا خوب.
Q4: پایین‌ترین سطح علمی در بین نشریات نمایه شده.
بررسی رتبه Q مجله یکی از مهم‌ترین معیارهای انتخاب نشریه معتبر است.
ISC (Islamic World Science Citation Center)
این پایگاه برای ارزیابی و رتبه‌بندی نشریات علمی کشورهای اسلامی ایجاد شده است.
ISC بیشتر در حوزه علوم انسانی، علوم اجتماعی و علوم اسلامی کاربرد دارد و مرجع مناسبی برای دانشجویان و اساتید دانشگاه‌های داخل ایران است.
در این سامانه شاخص‌های مشابه Impact Factor تعریف شده و نشریات براساس کیفیت علمی دسته‌بندی می‌شوند.
سامانه RIS دانشگاه آزاد اسلامی
این سامانه یک پایگاه داخلی برای بررسی اعتبار نشریات علمی است که به‌طور خاص برای اعضای هیئت علمی و دانشجویان دانشگاه آزاد طراحی شده است.
در این سامانه فهرست کامل مجلات معتبر، نامعتبر و بلک‌لیست در دسترس قرار دارد.
استفاده از این سامانه به پژوهشگران کمک می‌کند تا پیش از ارسال مقاله، از مورد تأیید بودن نشریه اطمینان حاصل کنند.
این سامانه برای فرآیندهای ارتقای اعضای هیئت علمی و دفاع از پایان‌نامه‌ها در دانشگاه آزاد اهمیت بالایی دارد.
چاپ مقاله علمی، پلی است میان پایان‌نامه و دفاع موفق دکتری.
اما اگر این مقاله در مجلات بلک لیست منتشر شود، نه‌تنها فایده‌ای ندارد، بلکه تمام تلاش و هزینه‌های دانشجو را بی‌ثمر می‌کند.
به همین دلیل، دانشجویان باید همیشه:
بخشنامه‌های جدید دانشگاه آزاد را مطالعه کنند.
از طریق سامانه RIS و پایگاه‌های معتبر نمایه‌سازی، اعتبار مجله را بررسی کنند.
با استاد راهنما و مشاور مشورت کنند تا از انتخاب اشتباه جلوگیری شود.
انتخاب مجله معتبر برای چاپ مقاله، نقشی تعیین‌کننده در مسیر علمی دانشجویان و پژوهشگران دارد. کوچک‌ترین بی‌دقتی در این زمینه می‌تواند منجر به چاپ مقاله در مجلات بلک لیست و در نتیجه، اتلاف وقت، هزینه و حتی تعویق در دفاع دکتری شود. به همین دلیل، بررسی دقیق اعتبار مجلات از طریق پایگاه‌هایی چون JCR، Scopus، ISC و همچنین سامانه پژوهشی دانشگاه آزاد، اقدامی ضروری و غیرقابل چشم‌پوشی است.
از سوی دیگر، بسیاری از پژوهشگران به دلیل کمبود زمان یا عدم آشنایی کامل با فرآیند انتخاب مجله، به مشاوره تخصصی نیاز دارند. در این میان، مؤسسه اشراق با بهره‌گیری از تجربه و دانش کارشناسان خود، خدمات متنوعی در زمینه معرفی مجلات معتبر، استعلام اعتبار علمی آن‌ها، و مشاوره جهت انتخاب بهترین گزینه برای چاپ مقالات علمی ارائه می‌دهد. این خدمات به دانشجویان کمک می‌کند تا با اطمینان بیشتری مقالات خود را در مجلات مورد تأیید دانشگاه آزاد و سایر مراکز علمی چاپ کنند و مسیر پژوهشی خود را بدون دغدغه طی نمایند.
راه‌های ارتباطی با موسسه انتشاراتی اشراق
کارشناسان و مشاوران موسسه انتشاراتی اشراق به صورت تمام‌وقت حتی در روزهای تعطیل آماده ارائه خدمات حرفه‌ای و باکیفیت به مشتریان و کاربران خود هستند. برای دریافت مشاوره می‌توانید از طریق سایت به صورت آنلاین با مشاورین موسسه گفت‌وگو کنید و یا از طریق تماس تلفنی با شماره‌های زیر در ارتباط باشید:
eshragh_company
isi.eshragh@gmail.com
09149724933
041-33373424
معمولاً سالانه و در برخی رشته‌ها هر شش ماه یکبار.
خیر، برخی مجلات داخلی به دلیل ضعف علمی یا حذف از ISC در بلک لیست هستند.
با مراجعه به وب‌سایت اصلی JCR یا Scopus و جستجوی نام مجله.
خیر، رشته‌های علوم پایه سخت‌گیرانه‌تر از علوم انسانی هستند.
در برخی رشته‌ها بله، اما نیازمند تأیید شورای پژوهشی است.
اینستاگرام
تلگرام