فرم عدم تعارض منافع نقش اساسی در تضمین صداقت علمی ایفا می‌کند. این فرم، ابزاری برای شفاف‌سازی روابط مالی، شخصی یا نهادی پژوهشگران است که ممکن است بر فرآیند داوری، انتشار یا حتی محتوای مقاله اثرگذار باشد. هدف این مطلب، بررسی اهمیت این فرم و بررسی پیامدهای احتمالی عدم رعایت آن است.
ارسال مقاله به نشریات علمی، به‌ویژه مجلات معتبر بین‌المللی، دیگر یک فرآیند صرفاً فنی نیست، بلکه مجموعه‌ای از الزامات اخلاقی، قانونی و ساختاری را در بر می‌گیرد که بی‌توجهی به هر یک از آن‌ها می‌تواند به رد مقاله یا تخریب اعتبار علمی نویسنده منجر شود.
یکی از مهم‌ترین و الزامی‌ترین مدارک در این مسیر، فرم عدم تعارض منافع است. این فرم نه‌تنها به‌عنوان ابزاری برای شفاف‌سازی ارتباطات مالی، شغلی یا شخصی نویسندگان عمل می‌کند، بلکه نشان‌دهنده تعهد آنان به اصول اخلاق نشر است. بدون تکمیل این فرم، مقاله حتی وارد مرحله داوری نخواهد شد.
علاوه بر این، مدارک و اطلاعات دیگری همچون کد اخلاق پژوهش و شناسه ORCID، هر کدام بخش حیاتی از فرآیند سابمیت را تشکیل می‌دهند و نادیده گرفتن هر یک می‌تواند تلاش‌های علمی نویسنده را بی‌ثمر سازد.
در این مطلب، ضمن بررسی دقیق اهمیت فرم تعارض منافع، به سایر مدارک کلیدی موردنیاز برای سابمیت مقاله نیز پرداخته می‌شود. در پایان نیز نقش مؤسسه اشراق در تسهیل این مسیر تشریح خواهد شد، تا پژوهشگران بدانند چگونه می‌توانند با آمادگی کامل، مقاله خود را برای انتشار بین‌المللی آماده کنند.
تضاد منافع (Conflict of Interests) زمانی رخ می‌دهد که منافع شخصی، مالی یا حرفه‌ای یک پژوهشگر به گونه‌ای با هدف بی‌طرفی و صداقت علمی در تضاد قرار گیرد. این منافع ممکن است آگاهانه یا ناآگاهانه بر انتخاب روش تحقیق، تحلیل داده‌ها، تفسیر نتایج یا حتی تصمیم به انتشار مقاله تأثیر بگذارد. نمونه‌هایی از تعارض منافع عبارت‌اند از:
دریافت بودجه از سازمان‌هایی با منافع خاص در نتایج پژوهش.
شراکت یا عضویت در هیئت‌مدیره شرکت‌هایی که موضوع تحقیق با آن‌ها مرتبط است.
رابطه خانوادگی یا شخصی با افراد یا نهادهایی که ممکن است از نتایج تحقیق منتفع شوند.
داشتن اختراعات یا حق‌الامتیازهایی که با موضوع مقاله هم‌راستا هستند.
در صورتی که این موارد پنهان بمانند، اعتبار مقاله و حتی شهرت علمی نویسنده به شدت آسیب خواهد دید.
نویسنده مسئول، فردی است که مسئولیت نهایی در قبال محتوای مقاله و تعامل با نشریه را بر عهده دارد. در تکمیل فرم تعارض منافع، او باید به‌صراحت اعلام کند که:
مقاله ارسالی، حاصل کار نویسندگان نام‌برده است و سرقت ادبی در آن وجود ندارد.
تحقیق، جعل داده نداشته و نتایج آن صادقانه و بدون دستکاری ارائه شده‌اند.
مقاله به صورت همزمان به نشریه دیگری ارسال نشده و قبلاً منتشر نشده است.
تمامی منابع مالی، حمایتی یا تجاری به‌طور کامل افشا شده‌اند.
حقوق نشر، شامل تصاویر، جداول و دیگر اجزاء مقاله، به ناشر واگذار شده است.
هیچ‌کدام از نویسندگان، به ازای ارائه مقاله وجهی از نهاد خاصی دریافت نکرده‌اند، مگر آنکه صراحتاً ذکر شده باشد.
فرم عدم تعارض منافع، تنها یک کاغذبازی اداری نیست. این فرم، به داوران و سردبیران مجله امکان می‌دهد تا با ذهنی بی‌طرف به بررسی مقاله بپردازند. اگر مشخص شود نویسنده از شرکت دارویی خاصی بودجه گرفته و مقاله نیز در زمینه داروی تولیدی آن شرکت است، داور با دقت بیشتری به بررسی روش‌شناسی و صحت داده‌ها خواهد پرداخت.
علاوه بر این، شفاف‌سازی درباره منافع مالی می‌تواند از شکل‌گیری شبهه جلوگیری کند. بسیاری از مجلات معتبر، از جمله NEJM، Lancet، Nature و Science، فرم‌های بسیار دقیق و سخت‌گیرانه‌ای برای افشای تضاد منافع دارند، چرا که یک مقاله مشکوک به سوگیری می‌تواند به کل اعتبار مجله لطمه بزند.
فرهنگ پژوهشی سالم، بر شفافیت و صداقت استوار است. پنهان‌کاری در تضاد منافع، به نوعی تخلف اخلاقی در نشر محسوب می‌شود. بسیاری از ناشران، موارد زیر را در دسته مصادیق سوء رفتار پژوهشی قرار می‌دهند:
عدم افشای منابع مالی
انتشار همزمان یا مکرر یک مقاله
دستکاری داده‌ها به نفع نهاد یا شرکت خاص
چنین تخلفاتی، در صورت افشا، نه تنها به رد مقاله می‌انجامد، بلکه ممکن است به تحریم نویسنده در مجلات معتبر، سلب عضویت در نهادهای علمی، و حتی پیگرد قانونی منجر شود.
در سال‌های اخیر، چندین مورد مهم از بازپس‌گیری مقالات علمی به دلیل افشای دیرهنگام تعارض منافع به ثبت رسیده است. برای مثال، مقاله‌ای در حوزه روان‌درمانی که بعداً مشخص شد نویسنده آن با کلینیکی تجاری همکاری دارد، از سوی مجله‌ای معتبر حذف شد و نویسنده از فعالیت علمی در مجلات بین‌المللی منع گردید.
در بسیاری از دانشگاه‌ها و نهادهای علمی، تکمیل فرم تعارض منافع به شرطی برای ارزیابی عملکرد علمی پژوهشگران تبدیل شده است. حتی در برخی کشورها، پنهان‌کاری در این زمینه جرم‌انگاری شده است.
برخی نویسندگان ممکن است از پر کردن فرم تعارض منافع خودداری یا در آن کوتاهی کنند. دلایل آن می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
عدم آگاهی کافی: بسیاری از نویسندگان، به‌ویژه در مراحل ابتدایی کار پژوهشی، با مفهوم دقیق تعارض منافع آشنا نیستند.
ترس از رد مقاله: برخی تصور می‌کنند افشای منابع مالی ممکن است به کاهش شانس پذیرش منجر شود.
پیچیدگی فرم‌ها: در برخی مجلات، فرم‌های مربوط به تعارض منافع پیچیده و مبهم هستند.
ناآشنایی با پیامدهای پنهان‌کاری: نبود آموزش رسمی در دانشگاه‌ها درباره اخلاق پژوهش، باعث ناآگاهی از عواقب جدی این مسئله می‌شود.
اما در نهایت، هر یک از این دلایل، از نظر ناشران معتبر پذیرفته نیستند و مسئولیت اصلی با نویسنده است.
ناشران و سردبیران وظیفه دارند بر اساس فرم‌های ارائه شده، تضاد منافع را بررسی و در صورت لزوم، نویسنده را برای ارائه توضیح بیشتر فراخوانند. همچنین بسیاری از مجلات معتبر، از سامانه‌هایی برای راستی‌آزمایی اطلاعات استفاده می‌کنند.
داوران نیز در این میان نقش حیاتی دارند. در صورتی که در فرآیند داوری به وجود احتمالی تضاد منافع پی ببرند، موظف به اطلاع‌رسانی به سردبیر هستند. بنابراین تعهد به اخلاق علمی تنها محدود به نویسنده نیست، بلکه کل فرآیند نشر را دربرمی‌گیرد.
فرم تعارض منافع معمولاً شامل بخش‌هایی به شرح زیر است:
اطلاعات شناسنامه‌ای نویسندگان
بیان دریافت هر نوع کمک مالی یا حمایتی
لیست نهادها یا شرکت‌های مرتبط با تحقیق
افشای روابط حرفه‌ای، استخدامی یا مشاوره‌ای
تأییدیه مبنی بر عدم وجود تضاد منافع (در صورت نبودن موارد خاص)
این فرم‌ها به زبان ساده تنظیم می‌شوند و هدفشان کمک به شفافیت است و نه مچ‌گیری.
فرآیند ارسال مقاله (سابمیت) به نشریات علمی، به‌ویژه در حوزه‌های علوم پزشکی، روانشناسی و پیراپزشکی، تنها محدود به نگارش دقیق مقاله و تکمیل فرم تعارض منافع نیست. نویسندگان باید مجموعه‌ای از مدارک و اطلاعات تکمیلی را نیز ارائه دهند که در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌شود:
در تحقیقات مرتبط با انسان یا حیوان، ارائه کد اخلاق الزامی است. این کد از کمیته اخلاق در پژوهش‌های زیست‌پزشکی دریافت می‌شود و نشان می‌دهد که پروژه تحقیقاتی بر اساس اصول اخلاقی تأییدشده طراحی و اجرا شده است.
ویژگی‌های کلیدی کد اخلاق:
اختصاصی برای همان طرح پژوهشی است.
باید در بخش متد مقاله ذکر شود.
شامل تاریخ صدور، شماره کد، و نام مرکز صادرکننده است.
در صورت استفاده از پرسشنامه، نمونه‌گیری از بیماران یا دخالت در روند درمان، ضروری است.
توجه: ارسال مقاله بدون کد اخلاق در حوزه‌های پزشکی، روانشناسی، پرستاری، علوم آزمایشگاهی، فیزیوتراپی و غیره ممکن است منجر به رد مقاله پیش از ورود به مرحله داوری شود.
ORCID ID شناسه‌ای دیجیتال و یکتا برای هر پژوهشگر است که ارتباطات علمی، مقالات منتشرشده، پروژه‌های تحقیقاتی و سابقه حرفه‌ای وی را ثبت و استاندارد می‌کند. بسیاری از مجلات بین‌المللی، وارد کردن کد ارکید را برای تمامی نویسندگان (یا حداقل نویسنده مسئول) الزامی کرده‌اند.
مزایای ORCID:
جلوگیری از اشتباه در شناسایی نویسنده، به‌ویژه در موارد تشابه اسمی.
اتصال خودکار سوابق علمی نویسنده در پایگاه‌های معتبر مانند Scopus، PubMed و Web of Science.
ثبت شفاف و دائمی مالکیت فکری مقالات.
ساده‌سازی فرآیند سابمیت در مجلات.
دریافت ORCID:
از طریق سایت رسمی orcid.org و به‌صورت رایگان قابل ایجاد است.
در تحقیقات بالینی که افراد انسانی به‌عنوان شرکت‌کننده حضور دارند، لازم است قبل از شرکت در پژوهش، رضایت‌نامه‌ای کتبی از آن‌ها دریافت شده باشد. این فرم باید:
شامل اهداف تحقیق، خطرات احتمالی و حقوق شرکت‌کنندگان باشد.
تأکید کند که مشارکت داوطلبانه است و امکان انصراف وجود دارد.
نزد پژوهشگر نگهداری شود؛ ارسال به مجله ضروری نیست، اما در صورت درخواست باید ارائه گردد.
در صورت دریافت حمایت مالی برای انجام تحقیق، باید نام نهاد تأمین‌کننده بودجه و نوع حمایت (نقدی، امکانات آزمایشگاهی، منابع انسانی و...) ذکر شود.
نمونه:
"This study was supported by the University Research Grant No. 123456."
عدم ذکر این مورد در حالی‌که حمایت مالی دریافت شده، از مصادیق تخلف اخلاقی است.
برخی مجلات، به‌ویژه آن‌هایی که از مدل Data Availability پیروی می‌کنند، از نویسندگان درخواست می‌کنند تا داده‌های خام (یافته‌ها، کدهای آماری، فایل‌های SPSS یا Excel) را همراه مقاله یا در صورت پذیرش، در اختیار داوران یا خوانندگان قرار دهند.
هدف:
افزایش شفافیت علمی، امکان بازتولید پژوهش، و مقابله با جعل داده‌ها.
در صورت ارسال مقاله به مجلات انگلیسی‌زبان، لازم است متن از نظر نگارشی و دستوری توسط ویراستاران متخصص زبان انگلیسی بررسی شده باشد.
برخی نشریات، دریافت گواهی ویرایش (Language Editing Certificate) را الزامی می‌دانند، به‌ویژه اگر مقاله توسط نویسندگان غیربومی انگلیسی‌زبان نوشته شده باشد.
تکمیل فرم تعارض منافع، نه یک تشریفات اداری، بلکه گامی بنیادین در راستای حفظ اعتبار علم است. هرچه پژوهشگران در افشای دقیق و شفاف منافع مالی، حرفه‌ای و شخصی خود کوشاتر باشند، بنیان اعتماد جامعه علمی مستحکم‌تر خواهد شد. سردبیران و داوران نیز باید در بررسی و راستی‌آزمایی این فرم‌ها جدی باشند.
فرآیند سابمیت مقاله به مجلات علمی بین‌المللی، فرآیندی حساس، پیچیده و زمان‌بر است که کوچک‌ترین خطا در مدارک یا فرم‌های همراه می‌تواند به رد مقاله یا تعویق در بررسی آن منجر شود. مؤسسه اشراق با تکیه بر تجربه، تخصص و شناخت دقیق از الزامات نشریات معتبر، خدمات حرفه‌ای سابمیت مقاله را برای پژوهشگران، اعضای هیئت علمی، دانشجویان و نویسندگان مستقل ارائه می‌دهد. اما یک نکته کلیدی در این مسیر وجود دارد:
تمامی مدارک و اطلاعات اولیه که در این مطلب بررسی کردیم، باید توسط نویسنده مسئول تهیه، تکمیل و برای کارشناسان مؤسسه ارسال گردد.
کارشناسان مؤسسه اشراق پس از دریافت این مدارک، بررسی دقیق و استانداردسازی آن‌ها، کلیه مراحل فنی سابمیت مقاله شامل ایجاد حساب کاربری در سامانه مجله، تنظیم فرمت مقاله، بارگذاری فایل‌ها، مکاتبه با سردبیر، پیگیری وضعیت مقاله و پاسخ به اصلاحات داوران را با دقت و نظم حرفه‌ای انجام می‌دهند.
راه‌های ارتباطی با موسسه انتشاراتی اشراق
کارشناسان و مشاوران موسسه انتشاراتی اشراق به صورت تمام‌وقت حتی در روزهای تعطیل آماده ارائه خدمات حرفه‌ای و باکیفیت به مشتریان و کاربران خود هستند. برای دریافت مشاوره می‌توانید از طریق سایت به صورت آنلاین با مشاورین موسسه گفت‌وگو کنید و یا از طریق تماس تلفنی با شماره‌های زیر در ارتباط باشید:
eshragh_company
isi.eshragh@gmail.com
09149724933
041-33373424
بله، در فرم تعارض منافع باید قید شود که پژوهش بدون حمایت مالی انجام شده است. عدم تکمیل این بخش به‌صورت شفاف ممکن است باعث رد مقاله شود.
زمان بررسی و انتشار مقاله بسته به مجله و فرآیندهای داخلی آن متفاوت است. معمولاً فرآیند داوری بین چند هفته تا چند ماه طول می‌کشد. پس از پذیرش، زمان چاپ نیز ممکن است بین چند هفته تا چند ماه باشد.
عوامل موثر بر پذیرش مقاله شامل انتخاب مجله مناسب، رعایت دقیق دستورالعمل‌های مجله، نگارش دقیق و شفاف مقاله، استفاده از داده‌های معتبر و به روز، و پاسخ مناسب به نظرات داوران می‌باشد.
در تحقیقات انسانی، مانند مصاحبه یا مطالعات بالینی، باید رضایت‌نامه کتبی از شرکت‌کنندگان دریافت شود. این فرم نزد پژوهشگر نگهداری می‌شود و در صورت درخواست نشریه، باید ارائه گردد.
در تحقیقاتی که با انسان، حیوان، اطلاعات سلامت، یا نمونه‌های زیستی سروکار دارند (مانند پرسشنامه، نمونه‌گیری، مصاحبه، آزمایش‌های بالینی)، دریافت و ارائه کد اخلاق الزامی است.
اینستاگرام
تلگرام